MERITUM 3 (78) 2025

O MAZOWSZU CIEKAWIE I NOWOCZEŚNIE...

MAZOWSZE, SKĄD WZIĄŁEM SKRZYDŁA DO LOTU...

WIELOKULTUROWOŚĆ W MAZOWIECKIEJ SZKOLE

WOKÓŁ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ MAZOWSZA

LEKCJE O MAZOWSZU

Meritum

3 ( 78 ) 2025 3

ISSN 1896-2521

Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli 00-236 Warszawa ul. Świętojerska 9 tel. 22 536 60 00 fax 22 536 60 01 e-mail: mscdn@mscdn.edu.p l Wydział w Ciechanowie 06-400 Ciechanów ul. Sienkiewicza 33 tel./fax 23 672 40 31 tel./fax 23 673 23 61 tel. 23 673 40 31 e-mail: ciechanow@mscdn.edu.pl

Zapraszamy do udziału w jubileuszowej edycji konkursów o Mazowszu!

Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli od 10 lat we współpracy z Departamentem Kultury, Promocji i Tu- rystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego or- ganizuje przedsięwzięcia z zakresu edukacji regionalnej, którymi są: • Konkurs wiedzy o Mazowszu – kuratoryjny interdyscyplinarny konkurs dla uczniów klas IV-VIII szkoły podstawowej, • Lekcje o Mazowszu – konkurs dla mazowieckich nauczycieli i pracowników instytucji związanych z oświatą na scenariusz za- jęć edukacyjnych. W 2026 roku przypada 500-lecie włączenia Mazowsza do Korony Polskiej, w związku z tym tematem przewodnim tegorocznej edycji obu konkursów jest „Mazowsze serce Polski. 500-lecie włączenia Mazowsza do Królestwa Polskiego”.

Wydział w Ostrołęce 07-410 Ostrołęka ul. Piłsudskiego 38 tel./fax 29 760 20 59 e-mail: ostroleka@mscdn.edu.pl Wydział w Płocku 09-400 Płock ul. Gałczyńskiego 26 tel. 24 366 53 66 do 68 fax 24 366 53 69 e-mail: plock@mscdn.edu.pl Wydział w Radomiu 26-600 Radom ul. Kościuszki 5a tel. 48 362 15 79 fax 48 362 44 90 e-mail: radom@mscdn.edu.pl

Szczegóły na stronie MSCDN

mscdn.pl



Zapraszamy do udziału!

Wydział w Siedlcach 08-110 Siedlce ul. Asłanowicza 2

tel./fax 25 632 67 47 tel./fax 25 633 93 20 tel./fax 25 632 42 77 e-mail: siedlce@mscdn.edu.pl Wydział w Warszawie 00-236 Warszawa ul. Świętojerska 9 tel. 22 536 60 00 fax 22 536 60 60 e-mail: warszawa@mscdn.edu.pl

Wydawca: Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli Meritum

Zredagował zespół w składzie: Redaktorka naczelna – Janina Ziętek Redaktorki prowadzące – Małgorzata Gasik, Anna Krusiewicz, Bożena Świderska-Szulc

Adres redakcji: Redakcja „Meritum” Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli Wydział w Radomiu ul. Kościuszki 5a 26-600 Radom tel.: 4 8 362 15 79 48 362 29 96 fax: 48 362 44 90 e-mail: radom@mscdn.edu.pl meritum.edu.pl

Numer konta: Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli ul. Świętojerska 9, 00-236 Warszawa Nr rachunku: 20 1020 1026 0000 1002 0232 8086

ISSN 1896-2521 Nakład: 1120 egz. Cena egz. 12,50 zł

Barbara Giża Justyna Domagała

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych i zastrzega sobie prawo do redakcji i skrótów nadesłanych tekstów. Za treść ogłoszeń redakcja nie odpowiada.

Projekt 1 strony okładki: Anna Kostadinov Planetarium na okładce: fot. W. Surdziel, Wikipedia Fotografie, których nie podpisano, pochodzą z zasobów własnych autorów. Druk: KOLUMB Krzysztof Jański ul. Kaliny 7 41-506 Chorzów

Od redakcji

TEORIE I BADANIA RADOSŁAW LOLO Wokół tożsamości kulturowej Mazowsza ................................. . 0001 2 IZABELA STELMAŃSKA Mazowsze – natura, historia i przygoda .................................... . 0001 8 MAREK JANUSZ PIOTROWSKI Zrozumieć archeologię. Zabytek, który zmienił horyzont chronologiczny. ....................0001 20 NAUCZANIE I UCZENIE SIĘ Wojciecha Bogumiła Jastrzębowskiego w świetle wspomnień marymontczyków, wychowanków Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie w latach 1836-1858 ............................................0001 30 HANNA HABERA Mazowsze wczoraj i dziś w szkolnych projektach edukacyjnych . ............................................................. .0001 38 JOANNA BANASIAK Mazowsze, skąd wziąłem skrzydła do lotu... . ........................... .0001 46 SABINA PIŁAT Odkrywamy Warszawę. Edukacja w terenie w klasach młodszych. .................................0001 53 ANNA RÓWNY Filmowe podróże po województwie mazowieckim ................0001 59 INSPIRUJĄCA PRAKTYKA SZYMON JASTRZĘBOWSKI „Wierzył, pracował, czynił” – koncepcja pedagogiczna BARBARA RYDZEWSKA ∞ MAGDALENA BILSKA-CIEĆWIERZ Trudna droga Mazowsza do Korony Królestwa Polskiego ......0001 66 ROZMOWY „MERITUM” Historia jest kobietą – niejednoznaczną i pełną emocji Z Danielem Sukniewiczem rozmawiają Anna Krusiewicz i Małgorzata Gasik . ..................................... .0001 69 MARZENA KOŁAKOWSKA ∞ ANNA CHODKOWSKA Historyczno-kulturalne podróże i inspiracje jako wzór wykorzystania wątków historycznych i zasobów lokalnych na rzecz doskonalenia nauczycieli ........0001 76 AGNIESZKA MAGALSKA-BANACH Edukacja muzealna na przykładzie Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie ..........................0001 84 ROBERT PRUSZCZYŃSKI Gdzie ze szkołą? Subiektywny przegląd działań edukacyjnych na Mazowszu ...........................................0001 91 IWONA OLEJNICZAK Wielokulturowość w mazowieckiej szkole .................................0001 97

Mazowsze to przestrzeń, w której tradycja splata się z nowoczesnością, a historia sta- nowi fundament dla budowania przyszłości. To właśnie tutaj szczególnego znaczenia na- biera edukacja – otwierająca młodym ludziom drogę do świata, a jednocześnie zanurzająca ich w kulturze i dziedzictwie regionu. Naszą podróż po Mazowszu proponujemy rozpo- cząć z profesorem Radosławem Lolo, który podjął się próby odpowiedzi na pytanie Co to znaczy: pochodzić z Mazowsza, żyć na nim, czuć się Mazowszaninem? Szukając korzeni, sięgniemy głębiej – dosłownie w głąb ziemi – tam, gdzie archeolodzy mają swoje miejsce pracy. Nie zabraknie w najnowszym numerze opowieści o niezwykłych miejscach Mazow- sza – tych znanych i tych mniej odkrytych, które urzekają swoją historią, architekturą i na- turą... ale też nowoczesnością. To właśnie one najlepiej pokazują, że region ten jest nie tyl- ko przestrzenią codziennego życia, ale także nieustanną inspiracją. Może staną się zachętą do podróży, wypoczynku w rytmie slow life , a może też outdoorowej edukacji…? W naszym czasopiśmie przyglądamy się temu, jak innowacyjne podejście do naucza- nia współtworzy obraz współczesnego Ma- zowsza: dynamicznego, twórczego i świa- domego swoich korzeni. W tym numerze sięgamy więc do mazowieckiej tradycji, poka- zując ją w nowej odsłonie – poprzez edukację otwartą na świat, a jednocześnie mocno za- korzenioną w lokalnym dziedzictwie. Chcemy pokazać bogate doświadczenie nauczycieli i edukatorów z każdego zakątka Mazowsza – pomysły na lekcje, projekty, wycieczki, nie- rzadko z technologią w parze. Oddajemy w Państwa ręce numer niezwy- kle barwny, pełen ilustracji. Takie właśnie jest Mazowsze! Niech słowa piewcy Mazowsza Władysława Broniewskiego będą drogowska- zem: Piękne jesteś Mazowsze, skąd wziąłem skrzydła do lotu… ∞ Zapraszamy do lektury

STEAM-owo, outdoorowo, projektowo – przykłady dobrych praktyk

IZABELA RACHOWICZ Szły przed nami – ideą, czynem, tańcem... ...............................000 101 MAGDALENA OLSZEWSKA Szkoła i ART... ....................................................................................000 107 MARZENA BALCERZAK ∞ MARIOLA CHARYTON Jak z pomocą kamienia i kija zbudować górę? .........................000 111 BABARA SERWATKA „Geo-szlak Doliny Środkowej Wisły”, czyli Mapa Skarbów Mazowsza Płockiego .................................000 115 SAMOKSZTAŁCENIE AGNIESZKA KRZYWDA-ZGORZELSKA Lekcje o Mazowszu .........................................................................000 123 TECHNOLOGIE INFORMACYJNO- -KOMUNIKACYJNE MAŁGORZATA GASIK Mazopikniki w Apisołtysówce i city break z nepomukami ......000 126

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

Wokół tożsamości kulturowej Mazowsza RADOSŁAW LOLO

Co to znaczy: pochodzić z Mazowsza, żyć na nim, czuć się Mazowszaninem? Czy w ogóle operuje się takimi refleksjami w określaniu własnej tożsamości? A może chętniej używa się określenia „z Mazowsza” na zewnątrz regionu, w celu identyfikacji mieszkań- ców tej części Polski? Kwestia jest istotna, przeka- zywanie bowiem kolejnym pokoleniom licznych przecież składowych dziedzictwa kulturowego uważa się za jeden z kluczowych warunków zacho- wania i pielęgnowania własnej kultury oraz czynnik decydujący w kształtowaniu własnej tożsamości. Ta z kolei może się przekładać zarówno na aktywi- zację gospodarczą (np. w turystyce), jak i dobrostan mieszkańców regionu (np. w konfrontacji własnej tożsamości regionalnej z tożsamością mieszkańców innych regionów, narodową lub nawet europejską). Spróbujmy najpierw przyjrzeć się stanowi obec- nemu. Otóż generalnie Polacy najchętniej iden- tyfikują się ze swoją Dużą Ojczyzną, nieco tylko mniej chętnie z Europą i własną miejscowością. Identyfikacja i poczucie tożsamości regionalnej są na ogół dużo słabiej odnotowywane. Oczywiście istnieją regiony z bardzo silnym poczuciem toż- samości kulturowej, jak choćby Podhale czy Śląsk. Jednak Mazowsze ma tu właśnie wyraźny problem. Z badań przeprowadzonych w 2012 roku na próbie ponad 6 tys. respondentów wynika, że w zasadzie mieszkańcy wszystkich 314 gmin województwa mazowieckiego utożsamiają się ze swoją gminą na

poziomie 25-75%, a w kilku gminach nawet wyżej 1 . Ale już poczucie ich tożsamości z całym Mazow- szem jako regionem jest zdecydowanie niższe. Z kolei badania wśród mieszkańców Małopolski na temat Mazowsza ujawniły szereg negatywnych stereotypów, które nie ułatwiają Mazowszanom odczuwania tożsamości z regionem. Otóż Mazow- sze wśród małopolskich respondentów (zależnie od ich poziomu wykształcenia) kojarzone było... z Zespołem Pieśni i Tańca „Mazowsze”, niechęcią do stołecznej Warszawy czy monotonnym równinnym krajobrazem. Do wskazanych dochodzą jeszcze negatywne stereotypy wypracowane w XIX wieku, a niestety konsekwentnie pielęgnowane do dziś. Najlepszym przykładem jest tu mit biednej, ciem- nej, fanatycznej i nadmiernie rozrodzonej szlachty mazowieckiej 2 . Wskazanie powyższych zjawisk ma na celu jedy- nie wprowadzenie do rozważań, jak kształtować tożsamość regionalną Mazowsza, by owe trudności skutecznie usuwać. 1 E. Baranowska, M. Pankowska, A. Dobrosielska, Tożsamość w kra- jobrazach (nie tylko) kulturowych województwa mazowieckiego , „Mazowsze. Studia Regionalne” nr 41/2022, s. 87-106; A. Maciejewska, Ł. Kuzak, Analiza syntetycznych cech krajobrazu – tradycji, tożsamości i swojskości na obszarze województwa mazowieckiego , „Mazowsze. Studia Regionalne” nr 39/2021, s. 37-63. 2 R. Lolo, Szlachta mazowiecka – mit w świetle historiografii [w:] Przeszłość i teraźniejszość Mazowsza w świetle badań naukowych i działalności społecznej. Studia i materiały , red. R. Lolo, K. Łukawski, Pułtusk 2017, s. 29-44.

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

WOKÓŁ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ MAZOWSZA

MAZOWSZE, BO...?

MAZOWSZE, CZYLI GDZIE?

Aby móc się identyfikować z grupą, trzeba naj- pierw rozumieć nazwę, która ową grupę określa. Sprawa nie jest prosta. Wiadomo: Wielkopolska, bo stara, pierwotna (= wielka) Polska, Małopolska, bo młodsza Polska (jako jej centrum), Pomorze, bo nad morzem, Śląsk od Ślęży i Ślężan. Z Mazow- szem nie jest już zaś tak prosto i oczywiście. W wydanym przez Mieszka I tuż przed śmiercią dokumencie Dagome iudex , opisującym granice państwa, Mazowsza nie wymienia się. Pojawia się ono dopiero w XI wieku. Najpierw w kronice ruskiej Nestora (ur. ok. 1050 – zm. ok. 1114), potem dopiero w początkach XII wieku wymienia je Gall Anonim w swojej kronice i to wyraźnie rozumie- jąc je jako obszary na prawym brzegu środkowej Wisły. Wynika to, jak się zdaje, z faktu dość wczes- nego podboju Mazowsza przez Polan i traktowania go jako zaplecza, położonego potem długo poza centrami politycznymi państwa pierwszych Pia- stów. Na arenę dziejów wewnętrznych wprowadził Mazowsze dopiero bunt Miecława (Masława), stłu- miony w roku 1047 przez Kazimierza Odnowiciela z pomocą Rusinów. I od tego zaczęły się pierwsze domysły na temat etymologii nazwy. Z czasem zaś przybrały formę prawdziwych wariacji. Dowodzono, że Mazowsze wywodzi się od Masława, od słowa mężowie, od scytyjskiego plemienia Masseaeos, wspominanego przez Ptolemeusza, a nawet od mających tu zamieszkiwać amazonek. Ostatecz- nie jednak językoznawcy, wskazując na temat maz , mazowi i dawne wersje nazwy, takie jak mazosze , zwrócili uwagę, że raczej chodzi o mazanie, ubru- dzenie, podobnie jak w przypadku Kujaw i Żuław 3 . Byłaby więc to nazwa nadana z zewnątrz ludziom, którzy zamieszkiwali nizinne równinne tereny poprzecinane błotnistymi dorzeczami. Choć nie jest to elegancka etymologia, to wrócimy do niej jeszcze, bo znajduje ona swoje nieoczywiste prze- łożenie na symbolikę regionu.

Reformy administracyjne w 1975 i 1999 zdecydowa- nie przyczyniły się do zatarcia granic regionu, które i tak na przestrzeni dziejów ulegały przesunięciom 4 . Reforma z roku 1975 rozczłonkowała historyczne Mazowsze na szereg województw (warszawskie, płockie, ostrołęckie, ciechanowskie, łomżyńskie i części siedleckiego, radomskiego, skierniewickiego, a nawet fragment piotrkowskiego). W 1999 roku do województwa mazowieckiego włączono część północnej Małopolski (z Radomiem) i zachodniego Podlasia (z Siedlcami) oraz część południowo- -zachodnią (z Łowiczem, Rawą Mazowiecką i Toma- szowem Mazowieckim). Za to wyłączono północno- -wschodnie Mazowsze łomżyńskie (do Podlasia) i obszary Mazowsza Południowego (do łódzkiego). Zatarły się więc historyczne granice od ujścia Skrwy do Wisły, poprzez Gostynin i Kutno, aż do rejonu Łowicza i Soboty, dalej poprzez Ziemię Rawską do Pilicy w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego. Z tego zaś rejonu przez rzeczki Wilgę i Świder na wschód, aż do Liwca. Następnie brzegiem Bugu do ujścia Nurca i wreszcie ku Wysokiemu Mazowieckiemu, aż na zachód od Tykocina. Zgoda geografów i histo- ryków jest tu pełna 5 . Tylko konia z rzędem temu, kto dziś zaznaczy je na mapie. Ale takie właśnie ćwiczenie polecam na lekcjach historii, geogra- fii czy regionalistyki studentom. Miewa to różne konsekwencje. O ile bowiem mieszkańcy dawnej ziemi łomżyńskiej nie identyfikują się z Podlasiem, to mieszkańcy części południowej Mazowsza pró- bują się odnaleźć w tworzonej na naszych oczach tożsamości – ahistorycznej przecież –„ziemi łódz- kiej” („łódzkiego”). Tak czy inaczej granice admini- stracyjne nie pomagają Mazowszanom w budo- waniu tożsamości. Równie problematyczny jest inny termin. Powszechne w okresie staropolskim określenie mieszkańca jako Mazura dziś nie funk- cjonuje. Mazurzy bowiem współcześnie... zamiesz- kują przecież Mazury. Na Mazowszu mieszkają zaś Mazowszanie. To utrudnia interpretację kontekstu

4 H. Samsonowicz, Problemy historii Mazowsza [w:] Dzieje Mazow- sza , t. 1 (do 1526 r.), Pułtusk 2006, s. 11-18. 5 A. Richling, Położenie Mazowsza [w:] Przyroda Mazowsza i jej an- tropogeniczne przekształcenia , Pułtusk 2003, s. 27-28.

3 M. Kieffer-Kostanecka, N azwy „Mazowsze i Płock” w świetle nauki współczesne j, „Notatki Płockie” nr 4/1969, s. 23-25.

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

RADOSŁAW LOLO

ne. Wspominany już wybitny Zespół Pieśni i Tańca „Mazowsze” przyczynił się w większym stopniu do przypomnienia i zakorzenienia nazwy regionu na- wet jako serca Polski. Dużo mniej był jednak w sta- nie zrobić dla upowszechnienia kultury ludowej Mazowsza, i to nie dlatego, że nie chciał. Po prostu było to niemożliwe, bo Mazowsze jako duży, zróż- nicowany region nie posiada jednorodnej kultury ludowej, ale podzielone jest na szereg regionów et- nograficznych bardzo się od siebie różniących. Po- nieważ zespół „Mazowsze” chętnie i często wystę- pował w efektownych, bogatych strojach chłopów łowickich (księżaków), raczej niechcący ugruntował przekonanie, że to jest właśnie „ludowy strój mazo- wiecki”. Podobnie stało się z popularnymi motywami choćby łowickich wycinanek. Swoją rolę odegrała wreszcie popularność Reymontowskich „Chłopów”, zwłaszcza po ich ekranizacjach. Obecnie zaś do tego dziedzictwa odwołuje się tworzony właśnie nowy

kulturowego wielu tekstów staropolskich i zaciera obraz. Mazur staropolski emigrował bowiem także na północ – i stąd właśnie wywodzi się nazwa pojezierza i regionu. Także i na Podlasiu do dziś, aby kogoś obrazić, mówi się, że to Mazur, czyli taki przebiegły, pazerny i podstępny osadnik przybyły z Mazowsza. Wtórnie stworzony termin Mazowsza- nin także nie pomaga więc w budowaniu tożsamo- ści regionalnej, a nawet zaciera historyczne procesy ekspansji demograficznej staropolskich Mazurów.

A FOLKLOR?

Kultura ludowa rzeczywiście może służyć do iden- tyfikowania się z regionem samym jego mieszkań- com, ale może jeszcze bardziej osobom z zewnątrz. Dobrym przykładem jest tu Podhale, którego mu- zyka ludowa, elementy stroju i symbolika dekoracji (parzenica) są łatwo identyfikowane i utożsamia-

region – łódzki – zacierając jeszcze obraz. Tymczasem na Mazowszu hi- storycznym wskazać można 9 lub nawet 10 regionów etnograficznych, zależnie od zastosowanej typologii. A dodać wypada, że w dwudziestole- ciu międzywojennym wybitny badacz Jan Stanisław Bystroń odrębną grupą kultury ludowej uczynił kulturę drob- nej szlachty mazowieckiej, zacierając przy tym istotne kryterium stratygrafii społecznej. Tymczasem etnoregion sannicko-gąbiński niewiele odbiega bogactwem i stylistyką od regionu łowickiego. Zupełnie odrębną grupę stanowią dwa regiony kurpiowskie: Puszczy Białej i Puszczy Zielonej, tworzone przez półwolnych leśnych osadników, którzy sami siebie okre- ślali niegdyś Puszczakami i żyli w zu- pełnie odmiennych warunkach śro- dowiskowych oraz ekonomicznych. Znacząco różnią się też między sobą i pozostałe etnoregiony: zawkrzeń- ski, płocki, kobylański, garwoliński,

Pocztówka z gwiazdą z Kadzidła wydana w Nowogrodzie przez Oddział Kurpiowski Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, 1933 Źródło: wikipedia.pl

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

WOKÓŁ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ MAZOWSZA

rawski i dobrzyński. Być może więc to właśnie wie- lość i różnorodność etnoregionów na Mazowszu powoduje, że łatwiej tu o identyfikację kulturową mieszkańców na poziomie niższym niż cały region.

województwa i gubernie Warszawa nie była rów- nież jedyną stolicą województw położonych na Ma- zowszu (gubernie płocka, łomżyńska, warszawska). O podziałach Mazowsza po 1975 roku już wspomi- naliśmy. Te dwie role: stołeczna i administracyjne centrum tylko części Mazowsza spowodowały, że w wolnej Polsce zaczęto patrzeć na Warszawę jako odrębny, suwerenny organizm i wyłączano go chęt- nie w badaniach i charakterystykach społecznych, ekonomicznych, demograficznych. Powstała nawet subdyscyplina historii, varsavianistyka, która skupi- ła się na dziejach stołecznego miasta, całkowicie odcinając je od reszty Mazowsza. Dziś więc często słyszymy jako doprecyzowanie pochodzenia: Pan z Mazowsza? Aha, czyli z Warszawy? Także i miesz- kańcy stolicy, od średniowiecza do dziś licznie mi- grujący doń z innych mazowieckich ośrodków, chęt- nie i szybko zapominają o swoich korzeniach. W ten sposób powstał nurt, który separuje Warszawę od Mazowsza. Pojawiły się nawet pomysły wydzielenia administracyjnego Warszawy 7 . Tymczasem to właś- nie stołeczność Warszawy, a po 1918 roku jej dyna- miczny rozwój, wpływała na procesy demograficzne, potencjał gospodarczy regionu, rozwój inwestycji, sieci komunikacyjnej, układy sił politycznych na ca- łym Mazowszu, by wymienić tylko niektóre obsza- ry. Nie można więc rozpatrywać ich w oderwaniu, ale właśnie w ścisłej wzajemnej korelacji między stolicą a regionem, w którym funkcjonuje. Wiedzą i rozumieją to dobrze na przykład Francuzi, którzy o wiele przecież większego od Warszawy Paryża nie wydzielili ze struktury administracyjnej, ale odwrot- nie – włączyli go w region Île-de-France. W Wielkiej Brytanii Greater London Authority funkcjonuje jak inne jednostki administracji terytorialnej i obejmu- je historyczne hrabstwa Middlesex oraz fragmenty hrabstw Kent, Surrey, Essex i Hertfordshire. Wydzie- lonym miastem funkcjonującym na prawach kraju związkowego jest zaś Berlin, pozostający poza te- rytorium Brandenburgii. Podobnie administracyjnie zorganizowany jest też Madryt, wydzielony z Kastylii. Na szczęście Strategia Marki Województwa Mazo- wieckiego na lata 2022-2025 zakłada symbiotyczne, a nie antagonistyczne współistnienie, stwierdzając:

DIALEKT MAZOWIECKI

Mazowszanie mazurzą. To wiadomo dość po- wszechnie. Rzecz jednak w tym, że mazurzenie, dawniej zwane również mazurowaniem, sakaniem, cakaniem – to jedna z podstawowych i najbardziej wyrazistych cech większości dialektów polskich. Mazurzy się zatem, owszem, na całym Mazowszu, ale także i w całej Małopolsce, na północnym Ślą- sku (po Bytom, Katowice, Pszczynę). Nie mazurzą natomiast mieszkańcy południowego Śląska, Wiel- kopolski (z wyjątkiem okolic Wielenia), Pomorza i wschodniego pasa przygranicznego. Ponadto językoznawcy wyróżniają co najmniej dwie pod- grupy dialektu mazowieckiego: Mazowsze bliższe i Mazowsze dalsze. Wedle innej klasyfikacji wyróżnia się jeszcze więcej jednostek: Mazowsze północno- -wschodnie, Mazowsze północno-zachodnie, Kur- pie, Mazowsze południowo-zachodnie, Mazowsze południowo-wschodnie, Łowickie 6 . Choć więc wszyscy mazurzą, to nie tylko na Mazowszu, a sam dialekt mazowiecki zawiera w sobie znów taką róż- norodność, że trudno na jego podstawie budować poczucie tożsamości regionalnej.

PROBLEM Z WARSZAWĄ?

Jak powszechnie wiadomo, pierwszą stolicą Mazow- sza był Płock. Warszawa w zasadzie do XVI stulecia nigdy nie była stolicą podzielonej przecież długo na szereg księstw dzielnicy. Po ostatecznej inkorpora- cji Mazowsza w roku 1526 stała się zaś stolicą tylko województwa mazowieckiego, odrębnie zaś nadal funkcjonowało województwo płockie. Natomiast gdy gród Syrenki stopniowo od 1569 do 1611 roku przejmował rolę stolicy Polski, proces ten zacie- rał i tak niepełne jego funkcje jako stolicy regionu. W podziałach administracyjnych doby zaborów na

6 Polszczyzna Mazowsza i Podlasia , red. B. Bartnicka, Łomża-Warsza- wa 1993, passim .

7 Por.: W jedności siła, Mazowsze – serce Polski , red. J. Gmitruk, T. Skoczek, J. Zalewski, Warszawa 2021, passim .

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

RADOSŁAW LOLO

Na charakter regionu ma wpływ obecność stolicy, która ściąga do Mazowsza osoby aktywne, ambitne i odważne, które chcą rozpocząć życie na własny rachunek. Wiele osób poszukuje swojego miejsca nie w stolicy, ale w jej bezpośrednim otoczeniu, w odległości umożliwiającej jednocześnie wygodną komunikację z Warszawą (...) oraz zachowanie dy- stansu od miasta. Zatem w budowaniu tożsamości Mazowsza Warszawa i jej stołeczność, choć nie wszędzie lubiana, musi stanowić integralną i nie- rozerwalną całość z regionem .

wym sercem Polski i wokół tego można budo- wać rzeczywiste poczucie tożsamości. Czy to nie na wyrost? Zwróćmy uwagę na kilka nieco mniej uświadomionych, ale powszechnie znanych faktów. Spójrzmy na korzenie wielkich polskich postaci doby romantyzmu, który tak długo przecież nas kształ- tował. Otóż Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki wywodzili się z kresów. Za to Norwid wychował się w rejonie Wyszkowa i uczył w Warszawie. Kiedy więc w wierszu „Moja ojczyzna” pisał:

Kto mi powiada, że moja ojczyzna:

SERCE POLSKI

Pola, zieloność, okopy,

Przywołany wyżej dokument strategiczny buduje markę wokół terminu „serce Polski”. Jeśli symbio- tycznie połączymy Warszawę z regionem i zespo- limy potencjały obu, to rzeczywiście trudno będzie zaprzeczyć, że Mazowsze może stać się prawdzi-

Chaty i kwiaty, i sioła — niech wyzna,

Że — to jej stopy .

Józef Chełmoński, Babie lato , 1875 Źródło: wikipedia.pl

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

WOKÓŁ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ MAZOWSZA

Żelazowa Wola na litografii wg rysunku Napoleona Ordy, ok. 1882 Źródło: wikipedia.pl

– to opisywał nie inny, ale mazowiecki krajobraz. Fryderyk Chopin w Żelazowej Woli słuchał mazo- wieckich oberków, polonezów, mazurków, którymi zachwyca się dzisiaj – jako muzyczną kwintesencją polskości – cały świat. Podobnie zresztą odbiera się mazowiecką wierzbę z warszawskiego pomnika kompozytora. Wreszcie Zygmunt Krasiński, którego artystyczną wrażliwość kształtowały młodzieńcze wyprawy i polowania na polach wokół Krasnego i Opinogóry w dawnej ziemi ciechanowskiej. Jakby tego wszystkiego było mało, to właśnie na naszych oczach cała Polska tłoczy się w Warszawie, Po- znaniu i w Krakowie, by zobaczyć kolejną odsłonę płócien pochodzącego z Mazowsza Józefa Cheł- mońskiego. Wśród tych płócien są także pejzaże mazowieckich pól i mazowieckiego nieba, z którymi wielu będzie się utożsamiać.

No i jest jeszcze historia. Nie inna przecież bitwa, jak Bitwa Warszawska, jest dziś, obok Grunwaldu, symbolem chwały polskiego oręża. Historia to już jednak inny potężny rozdział na inną opowieść. Jeśli zatem przy całej świadomości bogactwa i różnorodności Mazowsza będziemy budować tożsamość regionalną kolejnego pokolenia wokół „Mazowsza – serca Polski”, to ma ona szanse zako- rzenić się trwale i głęboko. ∞

dr hab. Radosław Lolo – prof. AFiB Vistula – Instytut Historii AFiB Vistula. Historyk epoki wczesnonowo- żytnej, zajmuje się dziejami Mazowsza w czasach staropolskich. Dyrektor Ośrodka Badań nad Mazow- szem ATENA.

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

Mazowsze – natura, historia i przygoda

IZABELA STELMAŃSKA

Mazowsze – dorzecze środkowej Wisły z jej malowniczymi dopływami – Bugiem, Narwią, Wkrą, Liwcem, Świdrem, Pilicą... Trudno przestać wymieniać, bo każda z rzek to inny rodzaj wyzwania dla miłośników spływów kajakowych i pontonowych. Lasy i parki krajobrazowe to kolejne bogactwa natury i możliwości uprawiania turystyki pieszej, rowerowej oraz... konnej. A są jeszcze średniowieczne zamki (każdy z własnym upiorem!) i niesamowita twierdza Modlin, są skanseny, parki rozrywki i miejsca jedyne w swoim rodzaju, jak Dom Urodzenia Fryderyka Chopina czy Karolin – siedziba zespołu Mazowsze.

MIEJSCA NIEOCZYWISTE I… ELEKTRYZUJĄCE

Lucasa, twórcy „Gwiezdnych wojen”. Czyż jednak mogło się obyć bez tych filmowych akcentów, sko- ro to Andrzej Wajda zainspirował władze Radomia do gruntownej rewitalizacji poprzemysłowego budynku i umieszczenia tam centrum wystawien- niczo-kulturalnego? MCSW „Elektrownia” to wspaniała przestrzeń ekspozycyjna, w której organizowane są wystawy artystów polskich i zagranicznych. Zgromadzone tutaj zbiory to ogromna kolekcja dawnego Muze- um Sztuki Współczesnej oraz prace m.in. Tadeusza Brzozowskiego, Zdzisława Beksińskiego, Jerzego Beresia, Wojciecha Fangora i wielu innych polskich artystów. Działalność instytucji to także szeroko pojęta edukacja, zarówno dzieci i młodzieży, jak i osób dorosłych – organizowane są tutaj niezli- czone warsztaty o przeróżnej tematyce.

MAZOWIECKIE CENTRUM SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ „ELEKTROWNIA”

Zderzenia. Ceglany budynek postindustrialny wto- piony w metal i szkło. Kameralne kino z najlep- szym w Polsce nagłośnieniem. Gigantyczny piec, a w nim – mała galeria sztuki. Mazowieckie Cen- trum Sztuki Współczesnej „Elektrownia” w Rado- miu nieustannie zaskakuje i przyciąga ciekawymi pomysłami wystaw, instalacji, wydarzeń i projekcji filmowych. Niezależne niewielkie kino, które powstało w „Ele- ktrowni”, budzi zazdrość wielu animatorów sztuki filmowej w Polsce. Powód jest prosty: kino dys- ponuje najnowocześniejszym w kraju systemem dźwięku Meyer Sound. Ale jest jeszcze drugi po- wód: to wierna kopia prywatnej sali kinowej Georga

• https://www.facebook.com/mcswe24 • https://www.mcswelektrownia.pl

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

MAZOWSZE – NATURA, HISTORIA I PRZYGODA

Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia Źródło: Archiwum UMWM

DOM URODZENIA FRYDERYKA CHOPINA W ŻELAZOWEJ WOLI

i stylizuje budynek na dwór. Nieistniejący w tym miejscu od ponad 200 lat, ponieważ spłonął dwa lata po wyprowadzce Chopinów do Warszawy, w 1812 roku. Obecnie oficyna to miejsce opowieści o dwóch zaprzyjaźnionych rodzinach mieszkających w Że- lazowej Woli – Skarbkach i Chopinach, a zarazem o codzienności życia drobnej szlachty na mazo- wieckiej wsi. Kolejna historia dotyczy genialnego kompozytora, który urodził się w tym miejscu. Pokój muzyczny z fortepianem, świeżymi kwiatami i wize- runkiem artysty to zarazem miejsce koncertów. Stąd wybrzmiewają od wiosny do jesieni Chopinowskie frazy, których można słuchać w pięknym zabytko- wym parku otaczającym muzeum.

Żelazowa Wola to zapewne najsłynniejsza spośród najmniejszych pod względem liczby mieszkańców (jest ich zaledwie kilkudziesięciu) miejscowości w Polsce. W wiosce położonej 3 km od Socha- czewa, w otulinie Puszczy Kampinoskiej, urodził się najwybitniejszy polski kompozytor Fryderyk Chopin. I właśnie w domu jego urodzenia mieści się poświę- cone mu niezwykłe muzeum, przyciągające gości z całego świata. Chopinowie mieszkali w tej samej oficynie, która dziś udaje dworek i nosi nazwę „Dom Urodzenia Fryderyka Chopina”. Dzisiejszy wygląd budynku nie odpowiada niezwykle skromnym warunkom, w których żyli rodzice Fryderyka. Było dużo bied- niej, zapewne z klepiskiem zamiast podłogi, bez ganku kolumnowego, który zwraca na siebie uwagę

• https://www.facebook.com/ muzeumzelazowawola • https://muzeum.nifc.pl/pl

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

IZABELA STELMAŃSKA

Żelazowa Wola. Dom urodzenia Fryderyka Chopina. Źródło: Archiwum UMWM

CENTRUM FOLKLORU POLSKIEGO „KAROLIN” W OTRĘBUSACH

Kurpie, Mazowsze Wschodnie z Podlasiem i Ma- zowsze Zachodnie, Wielkopolska i Kujawy, Pomorze, Warmia i Mazury, Śląsk i Małopolska – każdy z re- gionów ma swoją salę z precyzyjnie zaaranżowaną opowieścią. Jej elementami są zarówno eksponaty (kostiumy koncertowe Mazowsza, w tym także ory- ginalne stroje ludowe zgromadzone podczas etno- graficznych poszukiwań, unikalne zdjęcia dokumen- tujące życie na wsi w pierwszej połowie XX wieku, instrumenty ludowe), multimedia, jak i sam wystrój poszczególnych sal (gigantyczne wycinanki kur- piowskie!), łącznie z indywidualnie dobranym dla każdego regionu kolorem oświetlenia.

Centrum powstało w pałacu Karolin, legendarnej siedzibie zespołu „Mazowsze”. To właśnie tutaj w 1948 roku rozpoczęła się historia jednego z naj- słynniejszych ambasadorów polskiej kultury. Miejsca odwiedzone na całym świecie przez tę grupę upa- miętniają umieszczone przed pałacem kamienie z na- zwami miejsc, w których „Mazowsze” koncertowało. Historia zespołu „Mazowsze” i jego twórców to jeden z dwóch głównych wątków wystawy w Cen- trum Folkloru Polskiego. Wątkiem drugim, mocno i niemal w każdej z wystawowych sal splecionym z pierwszym, jest opowieść o polskim folklorze.

• https://www.facebook.com/

CentrumFolkloruPolskiegoKarolin

• https://karolinmazowsze.pl

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

MAZOWSZE – NATURA, HISTORIA I PRZYGODA

MUZEUM STAROŻYTNEGO HUTNICTWA MAZOWIECKIEGO W PRUSZKOWIE

w Biskupicach, Milanówku-Falęcinach, Brwinowie, Regułach, Grodzisku Mazowieckim i wielu innych lokalizacjach. Muzeum mieści się w odrestaurowanych wnę- trzach oficyny dworskiej pałacu Potulickich, w oto- czeniu pięknego parku.

Muzeum Starożytnego Hutnictwa Mazowieckiego skrywa niesamowitą tajemnicę sprzed wielu stuleci: Mazowieckie Centrum Metalurgiczne. Mniej więcej 2000 lat temu kwitł na tych terenach prawdziwy hutniczy biznes. Wyroby z zachodniego Mazowsza trafiały może nawet do samych cesarzy i bogatych rzymskich patrycjuszy! Bo do starożytnych Rzy- mian – na pewno. Archeolodzy uważają, że łączna liczba wytopów w tym starożytnym hutniczym zagłębiu wynosiła około 120-150 tysięcy i należała do największych podobnych skupisk w ówczesnej Europie. Wyto- pami i obróbką zajmowali się prawdopodobnie Wandalowie, którzy w efekcie wędrówek ludów ostatecznie osiedli w północnej Afryce. Odkrycie w latach 60. ubiegłego wieku śladów starożytnego hutnictwa dało początek niezwykłej ekspozycji. Pruszkowska wystawa stała prezentuje przede wszystkim efekty imponujących znale- zisk w zachodniej części Mazowsza – na prasta- rych cmentarzyskach i stanowiskach osadniczych

• https://www.facebook.com/pruszkow.mshm • https://mshm.pl

Muzeum Hutnictwa w Pruszkowie Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

IZABELA STELMAŃSKA

TWIERDZA MODLIN

jących umocnień sześć schronów bojowych oraz rowy przeciwpancerne i umocnienia polowe.

Jeden z największych i najlepiej zachowanych zespołów fortecznych w Polsce, z najdłuższym w Europie i drugim pod tym względem na świe- cie budynkiem – koszarami obronnymi o długości ponad 2 kilometrów, które pomieściłyby nawet 100 000 ludzi! Fantastyczne warunki obronne u zbiegu trzech rzek – Wisły, Narwi i Wkry – wykreowała natura, a kropkę nad i postawił Napoleon Bonaparte, wyda- jąc rozkaz wybudowania w tym miejscu umocnień. Tak przynajmniej mówi legenda. Forteca była wielokrotnie rozbudowywana i za- wiera elementy fortyfikacji francuskich, rosyjskich oraz polskich. Ostatnią modernizację przed wybu- chem I wojny światowej przeprowadzili Rosjanie. Powstało wtedy 10 betonowych fortów z żelbe- towymi osłonami i stalowymi wieżyczkami pan- cernymi, tworzących drugi pierścień zabudowań w promieniu od 5 do 10 km od cytadeli. Polacy, na osobisty rozkaz Piłsudskiego, dołożyli do istnie-

Jedną z ciekawszych atrakcji turystycznych na tym terenie, bo to teren olbrzymi, jest zwiedzanie Twierdzy Modlin nocą.

• https://www.facebook.com/ twierdzamodlinofficial • https://twierdzamodlin.com

ŻYRARDÓW – ZREWITALIZOWANA XIX-WIECZNA OSADA FABRYCZNA

Na początku XIX wieku była w tym miejscu wioska o mało romantycznej nazwie Ruda Guzowska. Pod koniec lat 20. XIX wieku nastąpiła rewolucja – budowa nowej fabryki wyrobów lnianych, prze- niesionej nad rzekę Pisią Gągolinę z podwarszaw- skiego Marymontu. Fabryka zaczęła działalność w 1833 roku na maszynach zaprojektowanych przez francuskiego inżyniera, który wynalazł m.in. przędzarkę włókien lnianych (wysnuwała 150 km nici z kilograma lnu!), czesarkę do lnu, maszynę

Twierdza Modlin Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

MAZOWSZE – NATURA, HISTORIA I PRZYGODA

do produkcji przędzy lnianej z pakuł i wiele innych usprawnień dla przemysłu włókienniczego. Nazy- wał się Filip de Girard, a od jego nazwiska powstała nazwa osady fabrycznej położonej na zachód od Warszawy – Żyrardów. Niemal cała historia tego miejsca – od powsta- nia pierwszej fabryki, budynków mieszkalnych dla właścicieli, zarządców i robotników poprzez boom przemysłowy w latach 80. XIX wieku, kiedy w przę- dzalni huczało jednocześnie 16 tysięcy wrzecion – do dziś pozostaje zapisana w murach, bruku i par- kach oraz zieleńcach. Bo Żyrardów powstawał jako fabryczna osada oraz – jeszcze przed sformułowa- niem koncepcji Ebenezera Howarda – jako miasto ogród, w którym tereny zielone i roślinność stano- wiły ważny element kompozycyjny i funkcjonalny całego miejskiego organizmu. Przez krótki czas, pod koniec XX wieku, wyda- wało się, że całe to niezwykłe postindustrialne dziedzictwo przepadnie i będzie jedynie funkcjono- wało w nielicznych, przerobionych na lofty i sklepy, budynkach. Na szczęście wiek XXI przyniósł nowe pomysły na zagospodarowanie ocalałej w 95% fabrycznej osady: stworzenie unikalnego na skalę europejską miejsca, w którym rozbudowywana jest wciąż opowieść o rozkwicie ery przemysłowej na Mazowszu.

Żyrardów. Kościół i fontanna na placu Jana Pawła II. Źródło: Archiwum UMWM

Po przejęciu księstwa przez Koronę Królestwa Polskiego w 1526 roku Czersk stał się własnością polskich władców. Przez pewien czas, wraz z więk- szością Mazowsza, należał do królowej Bony. Bona Sforza d’Aragona, wdowa po królu Zygmuncie Starym, księżna Bari i Rosano, rozbudowała tutej- szy zamek, a okolicznym mieszkańcom zaszcze- piła miłość do ogrodnictwa oraz winnej latorośli. Tak sobie upodobała mazowiecką twierdzę, że podobno nawiedza ją nocami do dziś. O czasach świetności Czerska przypominają dziś turnieje rycerskie, rekonstrukcje i pikniki historyczne organizowane co roku od wiosny do jesieni w cyklu „Historia Viva”.

• https://www.facebook.com/ muzeumlniarstwazyrardow • https://www.muzeumlniarstwa.pl

MIEJSCA OCZYWISTE I… UPIORNE

ZAMEK KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W CZERSKU

Czersk to dzisiaj niewielka miejscowość, ale w śred- niowieczu, za czasów książąt, znajdował się tu naj- ważniejszy obok Płocka ośrodek władzy na Mazow- szu. Monumentalna twierdza powstała na polecenie Janusza I Starszego.

• https://www.facebook.com/ZamekCzersk • https://zamekczersk.pl

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

IZABELA STELMAŃSKA

ZAMEK KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W CIECHANOWIE

Średniowieczna twierdza w Ciechanowie ma ponad 600 lat. Imponująca budowla gotycka z dwiema basztami została wzniesiona za czasów księcia Siemowita III i pozostawała niezdobytą twierdzą, dopóki stacjonowali w niej rycerze. Ale potężne mury nad Łydynią nie były pierwszą warownią na terenie tego miasta. Pierwsze grodzisko powstało na Farskiej Gó- rze, tam gdzie znajduje się dziś piękna neogoty- cka dzwonnica. Było ono ważną warownią chro- niącą północne granice świata chrześcijańskiego przed najazdami Pomorzan, Prusów i Jaćwingów, a w XIV wieku – Litwinów, którzy spalili drewniany gród wzniesiony nad miastem. Mniej więcej w tym czasie w zakolu rzeki Łydyni, na wyspie, został wybu- dowany murowany zamek, rozbudowywany przez kolejnych władców Mazowsza, m.in. Janusza I.

Zamek w Czersku Źródło: Archiwum UMWM

Zamek książąt mazowieckich w Ciechanowie Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

MAZOWSZE – NATURA, HISTORIA I PRZYGODA

Potężny zamek gotycki z dwiema basztami: wschod- nią więzienną i zachodnią – arsenałem, jak wszyst- kie dawne zamki, kryje wciąż wiele tajemnic. Jednej z nich – miejsca ukrycia skarbu księcia Janusza I – strzeże straszliwy czarny pies, a właściwie rycerz przemieniony w groźne zwierzę przez alchemika. Można go spotkać na zamkowym podwórzu wy- łącznie nocą...

Postawienie warowni zlecił Janusz I Starszy, jeden z najwybitniejszych władców Mazowsza. Dzieło kontynuował jego wnuk Bolesław IV, a mury obron- ne dokładnie dwa razy powiększyły swą wysokość, gdy gospodynią zamku została księżna Anna Mazo- wiecka, ostatnia władczyni niezależnego Mazowsza. To właśnie na jej cześć odbywa się co roku jedna z najważniejszych tutejszych imprez: Turniej Rycer- ski o Pierścień Księżnej Anny. Z gotyckiej budowli zachowała się wieża bramna, fragment murów i dwór starościński, w którym mieści się Muzeum-Zbrojownia z bogatymi zbio- rami broni. Zagospodarowany wokół teren z dobu- dowanym drewnianym przygródkiem tworzy park historyczno-kulturowy, fantastycznie funkcjonujący w czasie sezonu turystycznego.

• https://www.facebook.com/profile. php?id=100057739656808 • https://muzeumciechanow.pl

ZAMEK KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W LIWIE

Gotycki zamek wybudowany na mokradłach, ba- stion ostatniej władczyni niezależnego Mazowsza, nawiedzany przez słynną Żółtą Damę. Siedziba Muzeum-Zbrojowni, miejsce corocznych turniejów rycerskich i innych ciekawych wydarzeń. Jedyna twierdza na Mazowszu, do której można... pod- płynąć kajakiem!

• https://www.facebook.com/ZamekwLiwie • https://liw-zamek.pl

Rzeka Liwiec i Zamek w Liwie Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

IZABELA STELMAŃSKA

WZGÓRZE TUMSKIE W PŁOCKU

Jak przystało na siedzibę władców, na Wzgórzu Tumskim wyrosły symbole średniowiecznych rzą- dów: zamek książęcy i biskupia katedra. Wokół nich powstawać zaczęły kolejne budynki i miejsca warte odwiedzenia podczas wizyty w Płocku, mieście, któ- rego tytuły można by długo wymieniać, ale te dwa są chyba dla niego najcenniejsze: Stołeczne Książę- ce Miasto Płock pochodzi z preambuły miejskiego statutu, a tytuł Miasta Bohatera nadał Płockowi Mar- szałek Józef Piłsudski za bohaterską obronę przed bolszewikami w 1920 roku.

Historyczne centrum Płocka to Wzgórze Tum- skie. Tu zaczęła się historia miasta w X wieku, gdy Mieszko I wzniósł na wysokim wzgórzu nad Wisłą gród obronny. Na Wzgórzu Tumskim władzę przez krótki czas sprawował zapewne Miecław – samozwańczy władca Mazowsza, który próbował stworzyć niezależne od Polski i oparte na wierze pogańskiej państwo, tutaj Bolesław Śmiały ufun- dował pierwszą katedrę dla powołanego za jego czasów biskupstwa, stąd rządził całą Polską książę Władysław Herman oraz jego synowie – Zbigniew i Bolesław Krzywousty, a od czasów Konrada Mazo- wieckiego władzę sprawowali książęta mazowieccy.

• https://www.facebook.com/plockalot • http://turystykaplock.eu/

Płock Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

MAZOWSZE – NATURA, HISTORIA I PRZYGODA

MUZEUM WSI MAZOWIECKIEJ W SIERPCU

W skansenie można zobaczyć budynki z różnych miejscowości Mazowsza. Kilkanaście włościań- skich zagród z północno-zachodniej części regionu odtworza typową pouwłaszczeniową wieś rzędową. Można tu znaleźć także kuźnię oraz dworki szlache- ckie, wokół których utworzono parki krajobrazowe. Jest też drewniany kościół z dzwonnicą, ale filmow- ców, a także zgłodniałych turystów, najbardziej fascynuje karczma z Sochocina, w której można na co dzień zjeść pyszny żurek oraz miejscowy chleb z domowym smalcem.

Wizytę w sierpeckim muzeum można zaplanować na kilka dni, a i tak nie uda się poznać wszystkich jego atrakcji i tajemnic. Nie jest to bowiem typowy, gęsto obsadzony zabytkowymi chatami skansen, ale różnorodny, bardzo rozbudowany, rozłożony na 50 hektarach park etnograficzny funkcjonujący zgodnie z naturalnym rytmem dobowym i rocznym oraz wedle kalendarza tradycyjnych polskich świąt i ludowych zwyczajów. Rano trzeba tu oporządzić zwierzęta, a przed wieczorem zagonić je do kurników i obór. Wiosną należy wysiać zboże, zżąć je latem, gdy dojrzeje, a jesienią pamiętać o wykopkach, zabezpieczyć ule, zanim zrobi się mroźno, przed Bożym Narodzeniem upiec opłatki, a gdy zima już się zestarzeje, utopić ją w Sierpienicy jako marzannę.

• https://www.facebook.com/muzeumsierpc • https://mwmskansen.pl

Sierpc. Skansen Muzeum Wsi Mazowieckiej. Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

IZABELA STELMAŃSKA

MUZEUM WSI RADOMSKIEJ

architektury: jest XVIII-wieczny dworek i zabytkowy drewniany kościół, największy w Polsce zespół wiatraków, wodne młyny i chłopskie zagrody z Ja- strzębi, Kłonówka i Chomentowa. Podczas spaceru po skansenie można obejrzeć około 100 przykładów dawnego budownictwa wiej- skiego. Całość dopełnia ponad 16 000 eksponatów ruchomych, m.in kolekcje pojazdów, maszyn rol- niczych, uli i narzędzi pszczelarskich, tkanin oraz sztuki ludowej.

Muzeum Wsi Radomskiej to jeden z najciekawszych polskich skansenów. Nie jest placówką, w której kurz osiada na eksponatach. Tutaj życie toczy się swoim wiejskim rytmem: uprawia się zboże i ziem- niaki, hoduje chlebowy zakwas i lepi garnki. Święto Chleba i Festiwal Ziemniaka wpisują się w żywe i intensywne kultywowanie folkloru i wiejskich tradycji, z ostrym przytupem w trakcie tańców na dechach. Poza sezonowymi świętami też sporo się tu dzieje, turyści mogą wędrować po liczącej 32,5 hek- tara wiosce, w której zgromadzono cuda wiejskiej

• https://www.facebook.com/muzeumwsiradom • https://www.muzeum-radom.pl

Radom. Skansen Muzeum Wsi Radomskiej. Źródło: Archiwum UMWM

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

MAZOWSZE – NATURA, HISTORIA I PRZYGODA

MUZEUM KURPIOWSKIE W WACHU

czesania i międlenia lnu czy robienia pisanek. Kur- piowszczyznę można też zgłębiać za pomocą słuchu – w czasie zajęć poświęconych kurpiow- skiej gwarze. Węch przydaje się z kolei podczas warsztatów zielarskich. Są też wśród propozycji Muzeum Kurpiowskiego, stworzonego przez Zdzisława i Laurę Bziukiewi- czów, warsztaty kulinarne oraz możliwość skoszto- wania takich kurpiowskich przysmaków, jak fafernu- chy, rejbak, kapusta z kaszą, łagodniak z kruszonką i legendarne psiwo kozicowe z jałowcowych jagód.

Tutaj można Kurpie Zielone poznawać wszystkimi zmysłami. Można się naoglądać do syta – 15 000 przedmiotów związanych z kulturą kurpiowską od dawna nie mieści się w zaadaptowanej na halę wystawową stodole. Trzeba było udostęp- nić dla nich również powozownię, powstał także park maszynowy, w którym można zobaczyć m.in. maszyny rolnicze. To nie jest tradycyjne muzeum, w którym nie wolno dotykać eksponatów, ale odwrotnie – naj- lepiej brać je w ręce podczas warsztatów – kopa- nia i obróbki bursztynu, robienia kwiatów z bibuły,

• https://www.facebook.com/MuzeumKurpiow- skiewWachu ∞

Muzeum Kurpiowskie w Wachu Źródło: http://www.kurpie.com.pl

Izabela Stelmańska – zastępca dyrektora Departa- mentu Kultury, Promocji i Turystyki Urzędu Marszał- kowskiego Województwa Mazowieckiego.

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

Zrozumieć archeologię. Zabytek, który zmienił horyzont chronologiczny.

MAREK JANUSZ PIOTROWSKI

Szreńsk to niewielka wieś mazowiecka będąca sie- dzibą gminy, leżąca w powiecie mławskim, wo- jewództwie mazowieckim. W latach 1975-1998 znajdowała się w administracyjnych granicach wo- jewództwa ciechanowskiego (ilustracja 1). Pracę samodzielnego kierownika badań arche- ologicznych rozpocząłem w 1974 roku i prowadzi- łem te prace aż do roku 1988 (z przerwami w latach 1975 i 1987), co implikowało sposób finansowania badań. Od 1977 roku WKZ 1 wyznaczał ustaloną pulę pieniędzy na prace terenowe. Obsługę finansowo- -kasową zapewniał CTN 2 , kierownika badań MOBN 3 . Niezależnie prowadzone były prace projektowe, zmierzające do odbudowania spalonego w 1948 roku 4 XIX-wiecznego dworu w stylu klasycystycz- nym, zbudowanego z inicjatywy radcy pruskiego 5 1 WKZ – Wojewódzki Konserwator Zabytków w Ciechanowie. Kon- serwatorem był Marek Kędzierski. 2 CTN – Ciechanowskie Towarzystwo Naukowe. Prezesem był Alek- sander Kociszewski. 3 MOBN – Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych w Warszawie. W 1974 r. sekretarzem naukowym był Bogusław Gierlach, kierowni- kiem badań Marek Janusz Piotrowski. 4 I. Galicka, H. Sygietyńska, Szreńsk [w:] Katalog zabytków sztuki w Polsce , t. X, z. 9, s. 34. 5 Od 1793 do 1807 roku ziemia zawkrzeńska znajdowała się pod pa- nowaniem pruskim.

Ludwika E. Knoblocha około 1800 roku 6 . Cegły na przebudowę dostarczyły rozebrane mury i wieże najwspanialszego, według Jędrzeja Święcickiego 7 , zamku Feliksa Szreńskiego (2. ćw. wieku XVI 8 ). Pro- jekt rewitalizacji powstawał w Oddziale Warszaw- skim PP PKZ 9 . Niestety, po 1989 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki zaprzestało finansowania bardzo już zaawansowanego projektu. Dzisiaj straszą resztki murów pięknego założenia dworskiego: pałacu, zabytkowego spichlerza, wozowni i młyna. Odsło- nięte fundamenty zamku zostały częściowo zasy- pane. W miejscu potężnego Domu Dużego krzewi się bujnie olszyna, topole i wszelkiego rodzaju chwasty. 6 I. Galicka, H. Sygietyńska, op. cit., s. 34. 7 „Bardziej na północ leży Zawkrze. W tej ziemi na czoło wysuwa się Szreńsk sławny ze względu na wspaniały zamek. Zamek ten za pamięci ojców wyjątkowo pięknie wystawił wyróżniający się tak pochodzeniem, jak i męstwem wojewoda płocki Feliks. Na całym Mazowszu nie ma drugiego takiego zamku, który by mógł się z nim zmierzyć pod wzglę- dem kosztowności, kunsztownego wykonania i wytworności” [w:] S. Pazyra, Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego , Warszawa 1974, s. 172, 175. 8 I. Galicka, H. Sygietyńska, ibidem. 9 PP PKZ – Przedsiębiorstwo Państwowe Pracownie Konserwacji Za- bytków. Szefem projektu był Marek Wiśniewski, konsultantem Henryk Siuder.

Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny

ZROZUMIEĆ ARCHEOLOGIĘ. ZABYTEK, KTÓRY ZMIENIŁ HORYZONT CHRONOLOGICZNY.

Ilustracja 1. Szreńsk na mapie archeologicznej z 2007 roku Źródło: WG Polska Mapa Archeologiczna, Warszawa 2007

Ostatnio (w latach 2016-2018) władze gminy pozyskały fundusze na kompleksową rewitalizację parku i otoczenia pałacu. Poddano także przebu- dowie rynek. Udało się wówczas, w ramach nad- zoru, odsłonić całkiem dobrze zachowane fun- damenty XVI-wiecznego ratusza (przebudowany w stylu klasycystycznym budynek, mocno zrujno- wany, rozebrano etapami w „czynie społecznym” w 1969 i 1973 roku). Niestety, projekt nie przewi- dywał ich chociażby częściowej ekspozycji. Wyko- nałem wszakże dokładną dokumentację rysunkową i fotograficzną. Rynek, na wzór ciechanowskiego placu Jana Pawła II, pokryto kostką z nielicznymi nasadzeniami. Miejscowość Szreńsk ma bogatą przeszłość historyczną. Zobligowany obchodami 600-lecia Szreńska (1983 10 ), przystąpiłem do zbierania ma- 10 „Szreńsk, położony w ziemi zawkrzeńskiej otrzymał prawa miej- skie w 1383 r. na mocy przywileju księcia płockiego Siemowita IV” [w:] A. Bartoszewicz, H. Bartoszewicz, Szreńsk [w:] Kartografia miast Ma- zowsza i ziemi dobrzyńskiej do końca XIX wieku, Warszawa-Pułtusk 2012, s. 147.

teriałów dotyczących tej miejscowości. Były to głównie rozproszone po różnych wydawnictwach wzmianki, poza jednym, pełniejszym opracowa- niem, historyka regionalisty Jerzego Wierzbowskie- go 11 . Siłą rzeczy musiałem oprzeć narrację o wyniki wieloletnich już badań archeologicznych. Jest to, jak dotychczas, jedyne opracowanie historii Szreń- ska 12 . Książka zyskała pozytywne recenzje 13 , chociaż moje zmagania z materiałem historycznym uważam za niepełne. Tabula rasa były dla mnie dokumenty z epoki w języku łacińskim, a szczególnie „Księga radziecka szreńska z lat 1525-1536” 14 . Co prawda 11 J. Wierzbowski, Zabytki architektury powiatu mławskiego, Szreńsk [w:] Studia i materiały do dziejów ziemi zawkrzeńskiej , prac. zbior. pod red. J. Antoniewicza, t. I, s. 240-248. 12 M. Piotrowski, Szreńsk – miasto zapomniane (Zarys dziejów) , War- szawa 1986. 13 Fragment wstępu Henryka Samsonowicza: „Książka Marka Piotrow- skiego ukazuje te problemy w oparciu i o szeroką literaturę przedmiotu i bogate, bardzo interesujące źródła archeologiczne. Stanowi dobry przykład uprawiania historii od strony ojczyzny najbliższej – miejsca, z którym się jest związanym uczuciowo. Dzieje tego miasta, ważne i pouczające, stanowią cenny fragment przeszłości naszego społe- czeństwa”, ibidem, s. 4. 14 A. Bartoszewicz, Księga radziecka szreńska z lat 1525-1536 [w:] „Rocznik Mazowiecki” 2001, t. 13, s. 69-78.

Page 1 Page 2 Page 3 Page 4 Page 5 Page 6 Page 7 Page 8 Page 9 Page 10 Page 11 Page 12 Page 13 Page 14 Page 15 Page 16 Page 17 Page 18 Page 19 Page 20 Page 21 Page 22 Page 23 Page 24 Page 25 Page 26 Page 27 Page 28 Page 29 Page 30 Page 31 Page 32 Page 33 Page 34 Page 35 Page 36 Page 37 Page 38 Page 39 Page 40 Page 41 Page 42 Page 43 Page 44 Page 45 Page 46 Page 47 Page 48 Page 49 Page 50 Page 51 Page 52 Page 53 Page 54 Page 55 Page 56 Page 57 Page 58 Page 59 Page 60 Page 61 Page 62 Page 63 Page 64 Page 65 Page 66 Page 67 Page 68 Page 69 Page 70 Page 71 Page 72 Page 73 Page 74 Page 75 Page 76 Page 77 Page 78 Page 79 Page 80 Page 81 Page 82 Page 83 Page 84 Page 85 Page 86 Page 87 Page 88 Page 89 Page 90 Page 91 Page 92 Page 93 Page 94 Page 95 Page 96 Page 97 Page 98 Page 99 Page 100 Page 101 Page 102 Page 103 Page 104 Page 105 Page 106 Page 107 Page 108 Page 109 Page 110 Page 111 Page 112 Page 113 Page 114 Page 115 Page 116 Page 117 Page 118 Page 119 Page 120 Page 121 Page 122 Page 123 Page 124 Page 125 Page 126 Page 127 Page 128 Page 129 Page 130 Page 131 Page 132

www.mscdn.pl

Made with FlippingBook - Online Brochure Maker