3
Meritum 3 (78) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
WOKÓŁ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ MAZOWSZA
MAZOWSZE, BO...?
MAZOWSZE, CZYLI GDZIE?
Aby móc się identyfikować z grupą, trzeba naj- pierw rozumieć nazwę, która ową grupę określa. Sprawa nie jest prosta. Wiadomo: Wielkopolska, bo stara, pierwotna (= wielka) Polska, Małopolska, bo młodsza Polska (jako jej centrum), Pomorze, bo nad morzem, Śląsk od Ślęży i Ślężan. Z Mazow- szem nie jest już zaś tak prosto i oczywiście. W wydanym przez Mieszka I tuż przed śmiercią dokumencie Dagome iudex , opisującym granice państwa, Mazowsza nie wymienia się. Pojawia się ono dopiero w XI wieku. Najpierw w kronice ruskiej Nestora (ur. ok. 1050 – zm. ok. 1114), potem dopiero w początkach XII wieku wymienia je Gall Anonim w swojej kronice i to wyraźnie rozumie- jąc je jako obszary na prawym brzegu środkowej Wisły. Wynika to, jak się zdaje, z faktu dość wczes- nego podboju Mazowsza przez Polan i traktowania go jako zaplecza, położonego potem długo poza centrami politycznymi państwa pierwszych Pia- stów. Na arenę dziejów wewnętrznych wprowadził Mazowsze dopiero bunt Miecława (Masława), stłu- miony w roku 1047 przez Kazimierza Odnowiciela z pomocą Rusinów. I od tego zaczęły się pierwsze domysły na temat etymologii nazwy. Z czasem zaś przybrały formę prawdziwych wariacji. Dowodzono, że Mazowsze wywodzi się od Masława, od słowa mężowie, od scytyjskiego plemienia Masseaeos, wspominanego przez Ptolemeusza, a nawet od mających tu zamieszkiwać amazonek. Ostatecz- nie jednak językoznawcy, wskazując na temat maz , mazowi i dawne wersje nazwy, takie jak mazosze , zwrócili uwagę, że raczej chodzi o mazanie, ubru- dzenie, podobnie jak w przypadku Kujaw i Żuław 3 . Byłaby więc to nazwa nadana z zewnątrz ludziom, którzy zamieszkiwali nizinne równinne tereny poprzecinane błotnistymi dorzeczami. Choć nie jest to elegancka etymologia, to wrócimy do niej jeszcze, bo znajduje ona swoje nieoczywiste prze- łożenie na symbolikę regionu.
Reformy administracyjne w 1975 i 1999 zdecydowa- nie przyczyniły się do zatarcia granic regionu, które i tak na przestrzeni dziejów ulegały przesunięciom 4 . Reforma z roku 1975 rozczłonkowała historyczne Mazowsze na szereg województw (warszawskie, płockie, ostrołęckie, ciechanowskie, łomżyńskie i części siedleckiego, radomskiego, skierniewickiego, a nawet fragment piotrkowskiego). W 1999 roku do województwa mazowieckiego włączono część północnej Małopolski (z Radomiem) i zachodniego Podlasia (z Siedlcami) oraz część południowo- -zachodnią (z Łowiczem, Rawą Mazowiecką i Toma- szowem Mazowieckim). Za to wyłączono północno- -wschodnie Mazowsze łomżyńskie (do Podlasia) i obszary Mazowsza Południowego (do łódzkiego). Zatarły się więc historyczne granice od ujścia Skrwy do Wisły, poprzez Gostynin i Kutno, aż do rejonu Łowicza i Soboty, dalej poprzez Ziemię Rawską do Pilicy w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego. Z tego zaś rejonu przez rzeczki Wilgę i Świder na wschód, aż do Liwca. Następnie brzegiem Bugu do ujścia Nurca i wreszcie ku Wysokiemu Mazowieckiemu, aż na zachód od Tykocina. Zgoda geografów i histo- ryków jest tu pełna 5 . Tylko konia z rzędem temu, kto dziś zaznaczy je na mapie. Ale takie właśnie ćwiczenie polecam na lekcjach historii, geogra- fii czy regionalistyki studentom. Miewa to różne konsekwencje. O ile bowiem mieszkańcy dawnej ziemi łomżyńskiej nie identyfikują się z Podlasiem, to mieszkańcy części południowej Mazowsza pró- bują się odnaleźć w tworzonej na naszych oczach tożsamości – ahistorycznej przecież –„ziemi łódz- kiej” („łódzkiego”). Tak czy inaczej granice admini- stracyjne nie pomagają Mazowszanom w budo- waniu tożsamości. Równie problematyczny jest inny termin. Powszechne w okresie staropolskim określenie mieszkańca jako Mazura dziś nie funk- cjonuje. Mazurzy bowiem współcześnie... zamiesz- kują przecież Mazury. Na Mazowszu mieszkają zaś Mazowszanie. To utrudnia interpretację kontekstu
4 H. Samsonowicz, Problemy historii Mazowsza [w:] Dzieje Mazow- sza , t. 1 (do 1526 r.), Pułtusk 2006, s. 11-18. 5 A. Richling, Położenie Mazowsza [w:] Przyroda Mazowsza i jej an- tropogeniczne przekształcenia , Pułtusk 2003, s. 27-28.
3 M. Kieffer-Kostanecka, N azwy „Mazowsze i Płock” w świetle nauki współczesne j, „Notatki Płockie” nr 4/1969, s. 23-25.
Made with FlippingBook - Online Brochure Maker