EDUKACJA DLA ZDROWIA I NATURY
TRANSPLANTACJE – DAR ŻYCIA
EDUKACJA DLA ZDROWIA I PLANETY – KSZTAŁTUJEMY ŚWIADOME POKOLENIE
USŁUGI EKOSYSTEMOWE
JAK PROMOWAĆ ZDROWIE W SZKOLE?
A ZDROWIE CZŁOWIEKA
Meritum
1-2 ( 76/77 ) 2025 1-2
ISSN 1896-2521
Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli 00-236 Warszawa ul. Świętojerska 9 tel. 22 536 60 00 fax 22 536 60 01 e-mail: mscdn@mscdn.edu.pl Wydział w Ciechanowie 06-400 Ciechanów ul. Sienkiewicza 33 tel./fax 23 672 40 31 tel./fax 23 673 23 61 tel. 23 673 40 31 e-mail: ciechanow@mscdn.edu.pl
Wydział w Ostrołęce 07-410 Ostrołęka ul. Piłsudskiego 38 tel./fax 29 760 20 59 e-mail: ostroleka@mscdn.edu.pl Wydział w Płocku 09-400 Płock ul. Gałczyńskiego 26 tel. 24 366 53 66 do 68 fax 24 366 53 69 e-mail; plock@mscdn.edu.pl Wydział w Radomiu 26-600 Radom ul. Kościuszki 5a tel. 48 362 15 79 fax 48 362 44 90 e-mail: radom@mscdn.edu.pl
Od kilkunastu lat Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskona- lenia Nauczycieli we współpracy z Polską Unią Medycyny Trans- plantacyjnej organizuje konferencje dla nauczycieli i uczniów szkół ponadpodstawowych na temat transplantacji narządów w ramach ogólnopolskiego programu edukacyjnego „Partnerstwo dla trans- plantacji”. Program realizuje rządowe cele rozwoju medycyny trans- plantacyjnej w Polsce i jest objęty patronatem Ministra Zdrowia. W Wydziałach MSCDN odbywają się konferencje, podczas których przekazywana jest podstawowa wiedza dotycząca problemów daw- stwa i pozyskiwania narządów do przeszczepienia oraz możliwości leczenia przeszczepianiem narządów, a także przygotowanie na- uczycieli do przeprowadzenia z uczniami zajęć lekcyjnych w ramach edukacji zdrowotnej. W ramach spotkania prezentujemy następujące zagadnienia: 1. Na czym polega pobieranie i przeszczepianie narządów? Naukowe podstawy i współczesne osiągnięcia medycyny 2. Potrzeby i możliwości przeszczepiania narządów w Polsce 3. Przeszczep jako metoda leczenia 4. Etyczne i prawne aspekty transplantacji 5. Życie po przeszczepie Konferencja prowadzona jest przez specjalistów lekarzy transplan- tologów oraz nauczycieli konsultantów. Gorąco zachęcamy dyrektorów, nauczycieli oraz uczniów do aktyw- nego włączenia się w program wspierania medycyny transplantacyj- nej i udział w proponowanych działaniach edukacyjnych. Koordynatorem projektu w MSCDN jest dr Ewa Pyłka-Gutowska, e-mail: ewa.pylka@mscdn.edu.pl. Materiały edukacyjne: https://pttedukacja.pl
Wydział w Siedlcach 08-110 Siedlce ul. Asłanowicza 2
tel./fax 25 632 67 47 tel./fax 25 633 93 20 tel./fax 25 632 42 77 e-mail: siedlce@mscdn.edu.pl Wydział w Warszawie 00-236 Warszawa ul. Świętojerska 9 tel. 22 536 60 00 fax 22 536 60 60 e-mail: warszawa@mscdn.edu.pl
Ośrodek Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów w Warszawie ul. Raszyńska 8/10, 02-026 Warszawa tel. 22 57 94 100, 111 fax 22 57 94 170 e-mail: oeiizk@oeiizk.waw.pl http://www.oeiizk.waw.pl Ośrodek Szkoleniowy ul. Nowogrodzka 73, 02-006 Warszawa tel. 22 626 83 90 lub 22 626 83 91 fax 22 626 92 50
Meritum
Zredagował zespół w składzie: Janina Ziętek – redaktor naczelna Ewa Pyłka-Gutowska – redaktor prowadząca Małgorzata Gasik Barbara Giża Justyna Domagała Projekt 1 i 4 strony okładki: Anna Kostadinov Zdjęcie CNK na 4 stronie okładki pobrano z zasobów pik.warszawa.pl. Fotografie, których nie podpisano, pochodzą z zasobów własnych autorów. Druk: KOLUMB Krzysztof Jański ul. Kaliny 7 41-506 Chorzów
Adres redakcji: Redakcja „Meritum” Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli Wydział w Radomiu ul. Kościuszki 5a 26-600 Radom tel.: 4 8 362 15 79 48 362 29 96 fax: 48 362 44 90 e-mail: radom@mscdn.edu.pl meritum.edu.pl
Wydawca: Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli Współwydawca: Ośrodek Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów w Warszawie
Numer konta: Mazowieckie Samorządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli ul. Świętojerska 9, 00-236 Warszawa Nr rachunku: 20 1020 1026 0000 1002 0232 8086 Redakcja nie zwraca materiałów
ul. Raszyńska 8/10 02-026 Warszawa ISSN 1896-2521 Nakład: 1120 egz. Cena egz. 12,50 zł
niezamówionych i zastrzega sobie prawo do redakcji i skrótów nadesłanych tekstów. Za treść ogłoszeń redakcja nie odpowiada.
Od redakcji
TEORIE I BADANIA IZABELA KRAUZE Holistyczny model zdrowia w dynamice współczesnej rzeczywistości........................................................ . 0001 2 EWA PYŁKA-GUTOWSKA Środowiskowe zagrożenia zdrowia człowieka – wybrane problemy ...........................................................................0001 11 BOŻENA KORNATOWSKA Usługi ekosystemowe a zdrowie człowieka ..............................0001 24 ANNA TARASZEWSKA Nawyki żywieniowe dzieci i młodzieży a zachowania służące zdrowiu .....................................................0001 36 JUSTYNA ŻUKOWSKA-GOŁĘBIEWSKA Profilaktyka zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży – współczesne wyzwania. Triada kryzysu psychicznego (samotność, niska samoocena, niskie poczucie sprawczości) i jej skutki. .......................................................................................... .0001 44 NAUCZANIE I UCZENIE SIĘ KATARZYNA PANKOWSKA-JURCZYK Rola szkoły w kształtowaniu zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego .........................................................0001 53 JOANNA JACZEWSKA-SCHUETZ Dieta planetarna – dieta dla zdrowia i klimatu .........................0001 63 PIOTR ZDUŃCZYK Wpływ mikrobiomu na dobrostan człowieka w kontekście zdrowia fizycznego i psychicznego. Programowanie zdrowia na przyszłość. .....................................0001 69 SANDRA CZESZEJKO-SOCHACKA Odchudzanie nastolatków bez wyrzeczeń w aspekcie psychofizycznym ........................................................0001 78 MACIEJ KOSIERADZKI • EDYTA KARPETA Transplantacje – dar życia. EDUKACJA. ŚWIADOMOŚĆ. ETYKA. ............................................0001 87 INSPIRUJĄCA PRAKTYKA SYLWIA KOBIELSKA Jak promować zdrowie w szkole? ...............................................0001 98 DANIELA BARTOSIAK Wybrane narzędzia i techniki aktywnej realizacji treści prozdrowotnych w pracy z uczniami. Projekty edukacyjne. Studium przypadku. ..................................000 105 MARIA SYKUT Edukacja dla zdrowia i planety – kształtujemy świadome pokolenie................................................000 120 ADAM ZAHLER Zanieczyszczenia pyłowe powietrza i ich wpływ na zdrowie człowieka ...............................................000 131 EWA PYŁKA-GUTOWSKA Realizacja programu Formy doskonalenia zawodowego dla nauczycieli pt. „Zanieczyszczenia pyłowe powietrza – poznaj, zbadaj, zapobiegaj” ...........................................................000 141 SAMOKSZTAŁCENIE ANNA SZABLEWSKA Edukacja dla zdrowia. Praktyczny przewodnik dla nauczyciela. ....................................000 149 TECHNOLOGIE INFORMACYJNO- -KOMUNIKACYJNE MICHAŁ DOLIŃSKI Zdrowo TIKnięta Edukacja, czyli platformy i narzędzia w edukacji zdrowotnej ...............................................000 157 HANNA HABERA Jak Zintegrowana Platforma Edukacyjna może wspierać nauczycieli w edukacji zdrowotnej .............................000 162 BŁAŻEJ HELIE Aplikacje multimedialne, AI, nauki przyrodnicze i zdrowie psychiczne uczniów. Jak je zintegrować? ...............000 169
Oddajemy w Państwa ręce podwójny numer nasze- go kwartalnika. Jego obszerność podkreśla wagę problemu, któ- ry poddaliśmy analizie – kondycję zdrowotną współ- czesnych społeczeństw oraz sposoby przeciwdziała- nia wzrostowi tzw. chorób cywilizacyjnych, takich jak otyłość, cukrzyca czy nowotwory, a także problemów psychicznych, szczególnie wśród dzieci i młodzieży. Z inicjatywy środowisk edukacyjnych i medycz- nych, a także w odpowiedzi na te wyzwania, co- raz więcej miejsca poświęca się zagadnieniom zdro- wia w podstawach programowych szkół. Propozycja ogłoszenia roku 2025 Rokiem Edukacji Zdrowotnej i Profilaktyki ma na celu podkreślenie znaczenia tych działań oraz integrację istniejących już inicjatyw. Współczesna szkoła staje przed nowymi wyzwa- niami związanymi nie tylko z edukacją, ale również z troską o zdrowie i dobrostan uczniów. Coraz wy- raźniej dostrzega się potrzebę integrowania edukacji zdrowotnej z codziennym funkcjonowaniem szkoły – zarówno na poziomie programu nauczania, jak i bu- dowania relacji oraz środowiska sprzyjającego zdrowiu. Artykuły opublikowane w tym numerze są próbą odpowiedzi na kluczowe pytania dotyczące roli szkoły jako przestrzeni sprzyjającej zdrowiu i rozwojowi ucz- niów. Autorzy zastanawiają się, w jaki sposób placów- ki edukacyjne mogą skutecznie: - wspierać dzieci i młodzież w kształtowaniu prozdrowotnego stylu życia, - umożliwiać im aktywne współtworzenie środowi- ska społecznego, fizycznego i ekologicznego, - wskazywać konkretne sposoby pozytywnego i zrównoważonego wpływania na czynniki determinujące zdrowie. Celem jest ukazanie szkoły jako miejsca, w którym edukacja zdrowotna staje się integralnym elemen- tem codziennego życia i świadomego rozwoju mło- dych ludzi w obecnej rzeczywistości – dynamicznej i zmiennej. Teksty, które polecamy, w tym dobre praktyki szkół oraz projekty edukacyjne, stanowią przykłady holi- stycznego i zintegrowanego podejścia oraz skoordy- nowanych działań szkół i środowisk lokalnych, a także różnych podmiotów i grup zawodowych. Za ważny kontekst edukacji dla zdrowia i środowi- ska uznaliśmy też rozwój technologii – ze szczegól- nym uwzględnieniem higieny korzystania z mediów cyfrowych, ale też możliwości tych mediów jako plat- form wymiany i wdrażania innowacyjnych rozwiązań na rzecz promowania zdrowia i upowszechniania za- chowań prozdrowotnych. Proponujemy interesujące lektury. Warto, naszym zdaniem, zbudować też nowy system myślenia, aby otworzyć się na potrzeby coraz bardziej ewoluujące- go świata, w którym zdrowie i sprzyjające mu środowi- sko stanowią wartość nadrzędną. Wierzymy, że przedstawione w numerze teksty będą inspiracją do dalszych działań w obszarze eduka- cji zdrowotnej i proekologicznej oraz pomogą budo- wać szkołę jako środowisko wspierające zdrowie, roz- wój i dobrostan każdej uczennicy i każdego ucznia. ∞ Zapraszamy do lektury
2
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
Holistyczny model zdrowia w dynamice współczesnej rzeczywistości
IZABELA KRAUZE
Holistyczne podejście do zdrowia w edukacji obej- muje szeroki kontekst dobrostanu uczniów, całej społeczności szkolnej i środowiskowej. Uwzględnia również zmiany rozwojowe człowieka oraz zmiany środowiskowe i społeczne. Zdrowie to jeden z najcenniejszych zasobów człowieka. Zależy od niego dobre samopoczucie, wykonywanie obowiązków i realizowanie planów życiowych, relacje społeczne, niezależność i samo- wystarczalność. Od najmłodszych lat należy kształ- tować zdrowe nawyki, by przez całe życie poma- gały utrzymywać zdrowie w jak najlepszym stanie. Edukacja ma ogromny wpływ na kształtowanie nawyków zdrowego trybu życia, zaś podstawa pro- gramowa kształcenia ogólnego obejmuje szeroki zakres treści związanych z edukacją zdrowotną na każdym etapie nauczania. Treści te dotyczą zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. W procesie edukacji należy kształtować postawy prozdrowotne i proekologiczne, ponieważ mają one długofalowy wpływ na życie jednostki i spo- łeczności. Edukacja prozdrowotna powinna być zgodna z ideą rozwoju zrównoważonego, czyli uwzględniać dobrostan przyszłych pokoleń.
Zdrowie jest warunkiem koniecznym, by wycho- wanie i nauka mogły rozwijać się w pełni. Dbałość o zdrowie jest podstawowym egzystencjalnym obo- wiązkiem każdego człowieka .
1. HOLISTYCZNY MODEL ROZUMIENIA ZDROWIA
Pojęcie zdrowia jest definiowane przez Światową Organizację Zdrowia jako pełny dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby lub niepełnosprawności (Konstytucja WHO) 1 . Definicja ta powstała w 1948 roku i jest aktualna do czasów dzisiejszych. Jest ona na tyle wieloznaczna, że ciągle poszukuje się konkretnych elementów w każdym wymienionym obszarze. Oznacza to nieskończoną współzależność różnorodnych czynników wpływa- jących na stan zdrowia fizycznego, psychicznego, a w rezultacie funkcjonowania społecznego. Pró- bowano również określić zdrowie w sposób dyna- miczny, jako stan umożliwiający funkcjonowanie jednostki, a więc przystosowywanie się do środo- wiska biologicznego czy społecznego, zaspokajanie własnych potrzeb, realizowanie celów życiowych,
1 Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, Porozumienie zawarte przez rządy reprezentowane na Międzynarodowej Konferencji Zdrowia i Protokół dotyczący Międzynarodowego Urzędu Higieny Publicznej (Dz. Urz. UE z 1948 r. Nr 61, poz. 477 z późn. zm.).
3
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
HOLISTYCZNY MODEL ZDROWIA W DYNAMICE WSPÓŁCZESNEJ RZECZYWISTOŚCI
jak też prokreacji. Modyfikacja znaczenia zdrowia przez WHO nastąpiła w 1984 roku.
Natura wyposażyła nas w fizyczność i predyspozy- cje biopsychiczne do przetrwania – instynkty, inte- lekt, ale także coś, co do dziś nie jest jednoznacz- nie zdefiniowane – miłość i przywiązanie. Kontakty z innymi osobami są źródłem pięknych fascyna- cji, uczą przystosowywania się do rzeczywistości, ułatwiają przetrwanie, pomagają budować własną tożsamość, aż do silnych i głębokich więzi emo- cjonalnych gwarantujących świadomą prokreację. Narodzenie się nowego życia stanowi indywidualną integrację zebranych przez pokolenia matki i ojca cech decydujących o jakości przetrwania.
Już od czasów Hipokratesa rozumiano zdrowie jako zjawisko tak złożone, że trudne do określenia. Rozwój nauk przyrodniczych, medycznych i spo- łecznych miał przez całe wieki wpływ na rozumie- nie zdrowia. Pierwszych prób bardziej konkretnego opisu zdrowia dokonał Galen (129-216 n.e.), ale, będąc rzymskim lekarzem, koncentrował się tylko na czynnikach biologicznych 2 . Właściwie do czasów współczesnych niewiele się zmieniło w definiowaniu zdrowia, a postęp nauki pogłębia tylko przeświadczenie o jego złożoności. Marc Lalonde w latach 1972-1977 opisał zdrowie za pomocą „pól zdrowia”, a mianowicie: stylu życia, czynników genetycznych, czynników środowisko- wych, opieki medycznej 3 .
Podstawowym warunkiem przetrwania jest opty- malny stan zdrowia .
Poniższy schemat ilustruje wzajemne przenika- nie się różnorodnych czynników wpływających na zdrowie jednostki.
Rysunek 1. Czynniki warunkujące zdrowie wg koncepcji M. Lalonde’a
Takie ujęcie ułatwia poszukiwanie przyczyn wpływających na funkcjonowanie jednostki i okre- ślanie obszarów różnych zaburzeń i dysfunkcji. Pomaga również określać metody ochrony zdrowia.
Rysunek 2. Schemat wzajemnego przenikania się różnorodnych czynników wpływających na zdrowie jednostki Źródło: opracowanie własne
2 E. Korzeniowska, O zdrowiu i jego definicjach , „Zdrowie Publiczne” nr 9/1988, t. 9. 3 M. Lalonde, Rapport: A New Perspective on the Health of Cana- dians , Ottawa 1974.
4
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
IZABELA KRAUZE
2. WPŁYW CZASU I PRZESTRZENI NA ZDROWIE POKOLENIOWE JEDNOSTKI Człowiek wraz ze swoim losem jest osadzony w określonym czasie otaczającej go natury, wyda- rzeń społecznych, środowiskowych i osobistych. Wszystko to jest ze sobą połączone i podlega wzajemnym oddziaływaniom, kształtując indy- widualność osoby. Dziecko rozwija się, wyposa- żone genetycznie przez rodziców i ich przodków, w określonym społeczeństwie i miejscu na kuli ziemskiej. Warunki, w jakich dorasta, kształtują jego osobowość i indywidualność. Doświadczenia ojców i matek zbierane przez przodków są przekazywane kolejno poprzez zwy- czaje, rytuały życia codziennego, postawy spo- łeczne, metody radzenia sobie z trudnościami życiowymi, odporność na stres itp. Wypracowane style funkcjonowania przez pokolenia matki i ojca, by jak najlepiej przystosować się i przetrwać w każ- dych warunkach, mają decydujący wpływ na zdro- wie jednostek w swoich rodzinach. Dotyczy to zatem zdrowia całych społeczeństw. Analizując pokoleniowe uwarunkowania stanu zdrowia fizyczno-psychicznego każdej osoby, należy zwrócić uwagę na następujące informacje: • w jakich wydarzeniach historycznych uczestni- czyli przodkowie, • jaki to był okres ich życia – dzieciństwo, dora- stanie, wczesna młodość czy okres późniejszy, • jak bardzo doświadczali tragedii wojen, okru- cieństw, zbrodni czy klęsk żywiołowych, epi- demii śmiertelnych chorób, głodu i lęku o życie, • w jakim stopniu doświadczali życia w dobroby- cie, poczucia sukcesu i bezpieczeństwa, • jaki prowadzili styl życia i jaki charakter miała ich codzienna aktywność, np. ciężkiej pracy fizycz- nej, intelektualnej, twórczej itp. • w jakich warunkach klimatycznych, biologicz- nych i społecznych żyli, wypracowując metody przystosowywania się.
Czas i przestrzeń charakteryzują proces następu- jących po sobie zmian klimatycznych, środowi- skowych, społecznych, kulturowych, naukowych, rodzinnych, aż do zmian rozwojowych pojedyn- czego człowieka (por. rys. 2). Do wszystkich zmian trzeba umieć przystosować się, by przetrwać, a zdrowe i silne jednostki mają największe szanse. Szczególny wpływ na zdrowie psychofizyczne mają przeżycia traumatyczne. Traumy dotyczą zdrowia całych społeczeństw, grup społecznych czy pojedynczych osób. Niezależnie od źródła, trauma wpływa na ogólny stan zdrowia człowieka, od fizycznego, poprzez emocjonalny, aż do spo- łecznego. Wpływa również na kształtowanie się wzorców postępowania w różnych sytuacjach życiowych. W swojej wieloletniej psychologicznej prak- tyce zawodowej obserwowałam, jak duże znacze- nie mają wzorce funkcjonowania przekazywane pokoleniowo. Najczęściej pacjenci porównują się z rodzicami, dziadkami lub bliskimi krewnymi, których pamiętają jeszcze z wczesnego dzieciń- stwa. Dopiero analiza historii rodziny matki i ojca uświadamia im głębokość zakorzenionych wzor- ców. Wzorce te dotyczą głównie mechanizmów obronnych, które wpływają na postawę wobec siebie samego, postawę wobec ludzi oraz otacza- jącego świata. To właśnie mechanizmy obronne często decy- dują o naszych wyborach i decyzjach. Sposób, w jaki o siebie dbamy, jak chronimy swoje zdrowie i jak postępujemy w życiu, jest z tym ściśle związany. 3. DBAŁOŚĆ O ZDROWIE FIZYCZNE JAKO WARUNEK KONIECZNY DOBREGO STANU ZDROWIA Zdrowie fizyczne jest fundamentem, na którym rozwija się życie psychiczne człowieka. Prawidłowy rozwój naszego ciała, jego narządów, a w szczegól- ności mózgu i całego układu nerwowego warunkuje możliwości rozwoju ruchowego, poznawczego,
5
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
HOLISTYCZNY MODEL ZDROWIA W DYNAMICE WSPÓŁCZESNEJ RZECZYWISTOŚCI
emocjonalnego, społecznego, kształtowania się uczuciowości wyższej i życia duchowego.
i lipidowa, przebiega sprawniej. Lepiej funkcjonuje również układ nerwowy. Aktywność ruchowa u dzieci poprawia koncentrację uwagi, kreatyw- ność, percepcję, co przekłada się na lepsze wyniki w nauce. Dzieci aktywne mają również większą podzielność uwagi i lepszą pamięć, łatwiej im radzić sobie ze stresem i wszelkimi napięciami emocjonalnymi. Oprócz ruchu na zdrowie fizyczne wpływa prawidłowa dieta. Stosowanie specyficznych diet, jak też uczęszczanie do siłowni, powinno łączyć się z badaniami profilaktycznymi. Młodzież bywa zafascynowana dostępnością różnych produktów do jedzenia i gotowych dań, fascynuje się również możliwością wpływu na wygląd własnego ciała poprzez ćwiczenia w siłowni, ale zdecydowanie rzadziej korzysta z badań profilaktycznych. Badania takie są podejmowane dopiero wtedy, gdy pojawiają się objawy chorobowe. We wszystkich problemach zdrowotnych pierw- szym krokiem diagnozowania zaburzeń i chorób powinny być badania medyczne. Dopiero po ocenie stanu zdrowia fizycznego należy podejmować decy- zje o rodzajach uprawianych sportów i stosowaniu odpowiednich diet. Kolejnym ważnym czynnikiem, który ma wpływ na stan zdrowia fizycznego, jest biologiczny rytm dnia i nocy. Wszelkie zaburzenia rytmu dobowego w codziennym funkcjonowaniu człowieka mogą stać się podłożem wielu chorób, zarówno soma- tycznych, jak i psychicznych. Wartość snu ciągle jest niedoceniana i coraz bardziej lekceważona. W wielu rodzinach przesiadywanie przed komputerem lub telewizorem do późnych godzin nocnych staje się regułą. To skutkuje potrzebą odsypiania w ciągu dnia, czasami aż do popołudnia. Jednak koniecz- ność wywiązywania się z obowiązków szkolnych czy zawodowych zmusza do wczesnego wsta- nia. Prowadzi to do wielu negatywnych skutków, zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Oto naj- ważniejsze z nich: • zmniejszona koncentracja i problemy z nauką (osłabienie pamięci i logicznego myślenia);
W obecnych czasach coraz większe znacze- nie przywiązuje się do ekologii. Zdrowe odżywia- nie i zdrowy tryb życia, dbałość o higienę własną i swojego otoczenia, dążenie do używania produk- tów naturalnego pochodzenia, szacunek dla praw natury, życia zwierząt i roślin, wszystko to umacnia zdrowie fizyczne. Towarzyszy nam jednak zawsze pytanie, jak to robić. Rozumienie, co to znaczy np. zdrowe odżywianie czy zdrowy tryb życia, jest zróżnicowane. Ogólnie można stwierdzić, że wszystkie podejścia są zgodne co do celu – utrzy- mania zdrowia fizycznego w jak najlepszej kondy- cji. Jednakże zdecydowanie różnią się w metodach postępowania. W ostatnich latach daje się zaobserwować bły- skawiczne tempo powstawania różnego rodzaju diet, których celem jest utrzymanie dobrej formy zdrowia fizycznego. Gotowe diety pudełkowe, dostarczane pod wskazany adres, mają za zada- nie ułatwiać przygotowywanie specjalistycznych posiłków. Szczytne cele sprzyjają niestety często komercji i manipulacji informacjami, kształtowaniu mody i popularności wybranych produktów, które nie zawsze spełniają warunki zdrowego jedzenia. Taki styl odżywiania uniemożliwia kontrolę jakości poszczególnych produktów, warunków ich przy- gotowywania i przechowywania. Równolegle powstają modele zdrowego trybu życia, podkreślające znaczenie aktywności fizycz- nej na świeżym powietrzu, od spacerów, biegania, jazdy na rowerze aż do gimnastyki rekreacyjnej czy uprawiania sportów. Coraz więcej osób korzysta z technik kształtowania swojego ciała i sprawności fizycznej, np. w siłowniach. Aktywność fizyczna wpływa nie tylko na pięk- niejszą sylwetkę, silniejsze mięśnie i spalanie tłusz- czu, ale poprawia również funkcjonowanie układu krwionośnego, oddechowego, pokarmowego, hor- monalnego, nerwowego i wydalniczego. W rezulta- cie metabolizm, np. gospodarka węglowodanowa
6
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
IZABELA KRAUZE
4. DBAŁOŚĆ O ZDROWIE PSYCHICZNE I SPOŁECZNE
• zwiększone zmęczenie i senność w ciągu dnia (ospałość i trudności ze skupieniem na lekcjach); • zaburzenia nastroju i większa podatność na stres (drażliwość, napięcie emocjonalne, lęk); • osłabienie układu odpornościowego (podatność na choroby); • zaburzenia metaboliczne (zaburzona gospo- darka hormonalna, np. melatoniny, serotoniny i dopaminy); • problemy z koordynacją uwagi i zwiększone ryzyko wypadków (obniżenie refleksu). Warto więc zadbać o jakość snu – poprzez prze- strzeganie regularnego rytmu dnia i nocy, ogra- niczenie korzystania z urządzeń elektronicznych przed snem, unikanie napojów z kofeiną w godzi- nach wieczornych. Żyjemy w czasach przestymulowania informa- cjami, dążenia do osiągania coraz większych suk- cesów materialnych i lepszej pozycji społecznej. Człowiek staje się zagubiony i bezradny, zatraca umiejętność gospodarowania swoim czasem, bra- kuje mu czasu na sen. W ten sposób osłabia się instynkt samozachowawczy, który jest strażnikiem zdrowia. To właśnie sen, w biologicznie określonej porze – w nocy, decyduje o jakości funkcjonowania każdego narządu, zdolności myślenia, reakcjach emocjonal- nych, a to wszystko przekłada się na funkcjonowa- nie społeczne. Czasami pacjenci zgłaszający się na terapię z różnymi objawami nerwicowymi czy depresyjnymi, zaburzeniami koncentracji uwagi, irracjonalnym lękiem itp. przychodzą z gotową diagnozą określo- nej choroby. Okazuje się jednak, że źródłem tych objawów nie jest choroba psychiczna, lecz zabu- rzenia i brak snu. Po wyregulowaniu i utrzymaniu rytmu dnia i nocy wszelkie objawy ustępują. Długoterminowe zaburzenia rytmu dnia i nocy prowadzą do poważnych uszkodzeń pracy całego organizmu człowieka i jego psychiki, co może zagra- żać życiu.
Zdrowie psychiczne jest ściśle skorelowane z funk- cjonowaniem społecznym. Szczególne znaczenie dla zdrowej psychiki ma prawidłowy rozwój emo- cjonalny w okresie dzieciństwa. Rozwijanie umiejęt- ności rozpoznawania emocji, wyrażania i kierowania nimi pozwala budować pozytywne relacje z innymi osobami, uczy empatii. Wpływa to na kształtowa- nie się poczucia bezpieczeństwa, zarówno w śro- dowisku rodzinnym, jak i poza rodziną. Naturalną funkcją poczucia bezpieczeństwa jest utrzymanie równowagi emocjonalnej, co wpływa na system komunikowania się. Każde zaburzenie emocjo- nalne – czy to na poziomie rozpoznawania i wyra- żania, czy kontrolowania emocji – utrudnia komu- nikowanie się. Zróżnicowane, indywidualne style komunikowania społecznego są wypadkową róż- nych przeżyć emocjonalnych nagromadzonych od urodzenia. Styl komunikowania się, np. asertywny, agresywny, pasywny, manipulacyjny, często bywa źródłem różnych konfliktów międzyludzkich. Każdy z tych stylów wpływa więc na relacje z innymi osobami. Najbardziej efektywny i zdrowy jest styl asertywny, ponieważ pozwala na otwartą i szczerą komunikację z poszanowaniem granic obu stron. Z kolei popadanie w konflikty jest źródłem frustracji, stresu i niepokoju, co intensyfikuje proces zaburzeń emocjonalnych. Dzieci i młodzież często zgłaszają problem niskiego poczucia własnej wartości, lęku przed oceną innych osób, braku motywacji do nauki, do nawiązywania kontaktów rówieśniczych, do jakiejkolwiek aktywności. Z mojej wieloletniej praktyki psychologiczno-terapeutycznej wynika, że w ostatnich latach zdecydowana większość korzystających z konsultacji dzieci i młodzieży zgłasza problemy związane z lękiem społecznym w relacjach z rówieśnikami i osobami dorosłymi (lęk przed oceną, lęk przed odrzuceniem, lęk przed utratą). Dlaczego tak jest? Twierdzą, że odczuwają zbyt często brak zrozumienia i akceptacji, zarówno w rodzinie, jak i w środowisku szkolnym. Świat osób dorosłych i świat rówieśniczy stanowią dla nich
7
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
HOLISTYCZNY MODEL ZDROWIA W DYNAMICE WSPÓŁCZESNEJ RZECZYWISTOŚCI
zagrożenie porażką i odrzuceniem. Ogólnie można stwierdzić, że najczęściej występujące przyczyny zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży to: • przewaga postawy oceniającej i nakazująco- -zakazującej w rodzinie i w szkole (nadmierne wymagania rodziców/nauczycieli, częsta kry- tyka, brak zadowolenia z dziecka); • nadopiekuńczość rodziców, wyręczanie w obo- wiązkach domowych i szkolnych (rodzice sami siebie określają jako udręczone ofiary systemu edukacyjnego, towarzysząc dzieciom w nauce z każdego przedmiotu, kontrolując każdą lekcję i relacje koleżeńskie); • bezradność i zagubienie w roli rodzica (dzieci są odbierane jako obciążenie obowiązkami ogra- niczającymi rozwój osobisty rodzica, obciążają- cymi finansowo i pozbawiającymi przyjemności życiowych, np. podróży, spotkań towarzyskich, rozrywek itp.); • problemy zdrowotne w rodzinie, choroby prze- wlekłe, psychiczne, uzależnienia itp. (rodzice nie są w stanie pełnić swojej rodzicielskiej roli, są nieobecni w procesie wychowawczym, sami wymagają opieki, stwarzają sytuacje zagrożenia bezpieczeństwa dziecka); • ogólna bezradność życiowa rodziców, trudno- ści materialne lub ciągła frustracja towarzysząca podążaniu za sukcesem (rodzic w stałym stresie, ambitny, niezaspokojony w spełnianiu własnych potrzeb i oczekiwań, skoncentrowany na sobie); • przyjmowanie przez rodziców wzorców zacho- wań i postępowania zalecanych w mediach społecznościowych (bezkrytyczna akceptacja cudzych przekonań, zasad i norm, przyjmowanie ich jako własnych, co zmusza do funkcjonowa- nia na nadmiernym poziomie kontroli samego siebie, swoich bliskich i otoczenia); • uleganie przez rodziców modom i presji wybra- nych grup społecznych (ciągłe porównywanie się i stres sprostania oczekiwaniom innych osób, wysokie ryzyko przedmiotowego traktowania dziecka i siebie samego).
Wzmacnianie zdrowia psychicznego i funkcjono- wania społecznego dziecka dotyczy więc pracy z całym środowiskiem rodzinnym i szkolnym. Ważna jest tu koordynacja podejmowanych dzia- łań różnych specjalistów, od pediatry, poprzez psy- chologa, pedagoga, wychowawcę, aż do psychia- try. Stwarza to szansę pracy z całą rodziną. Zmiana postaw rodzicielskich, rozwiązywanie własnych problemów emocjonalnych oraz wprowadzanie nowych zasad funkcjonowania w rodzinie przyno- szą szybkie rezultaty poprawy zdrowia psychicz- nego całej rodziny. 5. WPŁYW TECHNOLOGII CYFROWYCH NA ZDROWIE PSYCHOFIZYCZNE Komunikowanie się jest podstawą nawiązywania interakcji społecznych, budowania więzi emo- cjonalnych, kształtowania postaw wobec samego siebie, otaczającego świata i ludzi. Kontakt z drugą osobą pomaga określać samego siebie i budować własną tożsamość. Od momentu urodzenia powią- zania z bliskimi osobami zakreślają coraz szersze kręgi: od rodzica, poprzez rodzinę, przyjaciół, kole- gów, znajomych, aż do grup i układów społecznych. W czasach internetu, portali społecznościowych, platform informacyjnych, usługowych itp. inter- akcje ludzkie zredukowały się zdecydowanie do kontaktów pośrednich, poprzez uniwersalny kanał elektroniczny. Stały się bezosobowe, bez możli- wości wymiany emocjonalnej między rozmów- cami. Słowo w przestrzeni internetowej pozostało samotne, sprzyja więc dowolności interpretacji, wieloznaczności, a w końcu zagubieniu. Najbardziej podatne na wpływ przypadkowych informacji są dzieci i młodzież, ponieważ są w procesie poszuki- wania i budowania własnej tożsamości. Oczywiście ma to znaczenie dla ich zdrowia i funkcjonowania w życiu codziennym. Ludzie coraz częściej korzystają z internetu i sztucznej inteligencji. Poszukują tam różnorod- nych informacji, rozwiązań problemów edukacyj- nych, wychowawczych, zdrowotnych, rozrywki,
8
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
IZABELA KRAUZE
kontaktów społecznych, zakupów itp. Źle się dzieje, kiedy przyjmuje to formę skrajną. Przykładem może być matka bezkrytycznie czerpiąca wzorce z inter- netu na temat sterylności w swoim otoczeniu, stale i nadmiernie kontrolująca zachowania członków rodziny, doprowadzająca do zaburzeń siebie samą i wszystkich wokoło. Dotyczy to sfery komunikacji, emocji oraz zdrowia fizycznego. Zakres pośrednich i bezpośrednich oddziaływań informacji internetowych na dziecko można przed- stawić następująco:
Aby minimalizować zagrożenia i zwiększyć korzyści płynące z dostępu do internetu, ważna jest kontrola rodzicielska, edukowanie dzieci na temat bezpiecz- nego korzystania z sieci oraz ustalanie zdrowych nawyków cyfrowych, np. czasu korzystania z urzą- dzeń elektronicznych. Przyzwyczajamy się do słów atakujących nas z mediów zarówno kanałami wizualnymi, jak i dźwiękowymi. Ludzie wysyłają sobie nawzajem zlepki słów, „emotki”, zdjęcia, filmiki, które pełnią funkcję „obserwuj mnie”. Stajemy się obserwatorami wybiórczych obrazów z życia innych osób, ale rów- nież kreujemy obrazy o sobie. To wszystko jest łatwe, kusi przyjemnościami, rozrywką, szybko może uzależnić. Wzrasta liczba osób uważających się za literatów, plastyków, ar- tystów wszelkiego rodzaju, przewodników duchowych, różnych specjalistów, „uzdra- wiaczy”, z własnym przekonaniem o naj- wyższych kompetencjach. Wpływają oni na sposób myślenia o sobie samych i o innych ludziach, modelują przekonania i wartości. Ilość wyświetleń i obserwatorów staje się podstawowym kryterium oceny. Zaburzony zostaje proces podej- mowania własnych wyborów i decyzji. W ten sposób zmienia się styl życia, a wraz z nim metody dbania o własne zdrowie fizyczne i psychiczne.
Rysunek 3. Schemat wpływu internetu na dziecko, poprzez jego środowisko Źródło: opracowanie własne
Internet jako podstawowe źródło informacji w świecie dorosłych intensyfikuje wpływ interne- towego stylu życia na najmłodszych (por. tab. 1).
Tabela 1. Pozytywny i negatywny wpływ korzystania z internetu na dzieci i młodzież Źródło: opracowanie własne
Wpływ pozytywny
Wpływ negatywny
Edukacja i rozwój intelektualny
• •
Spadek krytycznego myślenia.
•
Dostęp do wiedzy z różnych dziedzin (np. encyklopedie, kursy online, tutoriale).
Brak umiejętności odróżniania prawdy od fałszu (mity i fakty).
•
Rozwój umiejętności cyfrowych i logicznego myślenia.
•
Bierność intelektualna.
Komunikacja i interakcje społeczne
• Ryzyko narażenia na cyberprzemoc i nieodpowiednie treści. • Kontakt z patologią społeczną.
• Łatwość w utrzymywaniu kontaktu z rówieśnikami i rodziną. • Możliwość uczestniczenia w grupach tematycznych, społecznościowych i forach dyskusyjnych.
Rozrywka i kultura
• Dostęp do gier, filmów, muzyki, książek i innych form rozrywki. • Możliwość rozwijania kreatywności poprzez tworzenie treści (np. rysunki, filmy, blogi). •
Zagrożenie uzależnieniem od internetu i mediów społecznościowych.
• Bezkrytycyzm wobec wzorców modowych i destrukcyjnych.
Bezpieczeństwo i prywatność
• Bezpieczne korzystanie z usług administracyjno-bankowych. •
Możliwość dostępu do nieodpowiednich treści (przemoc, pornografia, dezinformacja). • Ryzyko kontaktu z nieznajomymi o złych intencjach. • Problemy z ochroną danych osobowych i kradzieżą tożsamości.
9
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
HOLISTYCZNY MODEL ZDROWIA W DYNAMICE WSPÓŁCZESNEJ RZECZYWISTOŚCI
Dzieci i młodzież zaczynają odnosić swoje poczucie wartości do tego, ile osób ich obserwuje, ile mają wyświetleń i polubień. Staje się to źródłem dużych frustracji. Użyteczność rozumowania coraz częściej redukuje się do kontroli dokładności odwzorowy- wania tego, co w internecie jest najbardziej rozpo- wszechnione. Wzorce urody, ciała, styl ubierania się, wykonywanie różnych gestów, nawet mimika, są tak mocno narzucane, że wszyscy do nich dążą za wszelką cenę, nawet za cenę zdrowia. Nasto- latki podejmują różne próby kształtowania swojej fizyczności, od metod pozytywnie wpływających na ich zdrowie i rozwój, np. sport, zdrowe odżywianie, higienę, aż do metod destrukcyjnych, np. głodze- nie się, wycofywanie z aktywności, uzależnienia itp. Trudności w uzyskaniu pożądanego wyglądu oraz popularności bywają okupione takim cierpieniem, że dochodzi do autodestrukcji fizycznej – okale- czania się, a nawet prób samobójczych. Funkcjo- nowanie społeczne zostaje głęboko zaburzone. Pracując jako psycholog, spotykam się dosyć często z opinią, że umiejętność funkcjonowania w internecie może być wyznacznikiem ogólnego stanu zdrowia, że osoby, które odnoszą sukcesy medialne, czyli są popularne, mają wiele „polu- bień”, wielu znajomych, są obserwowane i naślado- wane, są to osoby zdrowo funkcjonujące. Młodzież w wieku 10-17 lat w wielu przypadkach uważa, że zdrowy człowiek to człowiek, który potrafi zdobyć i utrzymać dobry wizerunek medialny, czyli: • identyfikuje się z określonymi medialnie grupami, • jest aktywnym obserwatorem członków tych grup, • jest aktywnym producentem informacji o sobie w mediach, • przyjmuje modne, popularne wzorce dotyczące zarówno wyglądu, rodzaju aktywności, stylu życia, odżywiania się, jak i zachowań (od ruchów całego ciała do mimiki), • przyjmuje narzucone medialnie poglądy i po- stawy społeczne, • buduje własną tożsamość poprzez porówny- wanie się z osobami popularnymi w mediach.
Takie rozumienie zdrowia jest z założenia błędne, ponieważ przeczy rozwijaniu samodzielności i indy- widualności, wnosi wysokie ryzyko różnych uza- leżnień. Trzeba o tym stale rozmawiać z młodymi osobami i wszelkimi możliwymi metodami wskazy- wać na zagrożenia budowania własnej tożsamości.
6. PROFILAKTYKA ZDROWIA
W medycynie coraz częściej podkreśla się zna- czenie długotrwałego i destrukcyjnego stresu jako podłoża wielu chorób, od zaburzeń emocjonal- nych aż do chorób psychicznych i somatycznych. Podkreśla się również stan emocjonalny pacjen- tów jako istotny czynnik mający wpływ na efekty leczenia farmakologicznego wielu chorób, nawet nowotworowych. Metody radzenia sobie ze stresem powinny zatem znaleźć się w systemie edukacji od najmłod- szych lat. Rozwijanie wiedzy o emocjach i świa- domości przeżywanych stanów emocjonalnych powinno towarzyszyć rozwijaniu wiedzy o rozwoju fizycznym i ich wzajemnych zależnościach. Świa- domość własnych emocji i zrozumienie ich działa- nia w naszym organizmie wpływa na umiejętność samokontroli i dobór odpowiednich metod obni- żających stres. Ważne jest, aby wiedza o emocjach uwzględniała również informacje o tworzeniu się mechanizmów emocjonalnych całych grup spo- łecznych, które mają na nas wpływ. Profilaktyka zdrowia w okresie dorastania po- winna więc obejmować programy edukacyjne, któ- re wzbogacają wiedzę na temat nie tylko rozwoju osobistego, ale także zasad tworzenia się grup społecznych i ich roli w całym społeczeństwie. Przekazywanie tej wiedzy zależy od sposobów ko- munikowania się z młodymi ludźmi. Warunkiem porozumienia się jest użycie tych samych narzędzi, którymi posługują się dzieci i młodzież. Wymaga to zatem znajomości korzystania z internetu i ko- munikatorów społecznościowych, a jednocześnie rozwijania form komunikacji bezpośredniej.
10
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
IZABELA KRAUZE
Równowaga używania różnych technik komuniko- wania społecznego może stać się przykładem, jak dbać o zdrowy styl życia, ponieważ wskazuje na różnorodność metod postępowania i umiejętność korzystania z nich. Poszukiwanie równowagi w różnych obszarach aktywności wymaga własnych wyborów i własnych decyzji. Jest to proces indywidualny, więc u każdej osoby inny. Indywidualne podejście do każdego dziecka, zrozumienie jego potrzeb i sposobów radzenia sobie z trudnościami, staje się dla niego szansą na zdrowe życie. Rodzina i szkoła to dwa najbliższe i najważ- niejsze dla dziecka środowiska, w których rozwija się i kształtuje swoje relacje ze światem dorosłych i światem rówieśników. Tam uczy się, jak być akcep- towanym i lubianym. Odbiorcami zachowań dzieci są więc członkowie rodziny, nauczyciele i rówieś- nicy. W ostatnich latach coraz więcej rodziców zgłasza się po pomoc dla swoich dzieci w budo- waniu relacji z członkami rodziny, relacji koleżeń- skich czy z nauczycielami. Zazwyczaj problemy te są ze sobą wzajemnie powiązane. W rodzinie i w szkole kształtują się różne postawy społeczne, umiejętność rozwiązywania konfliktów, zdolności przystosowywania się do różnych układów, współ- pracy z różnymi osobami, również tymi, których się nie lubi. Wiele tu mogą pomóc nauczyciele, którzy swoją postawą i dojrzałością towarzyszą uczniom w radzeniu sobie z codziennymi troskami. Podczas rozmów z dziećmi i młodzieżą dowia- duję się, że najważniejsze w szkole są przerwy, wtedy najwięcej „się dzieje”, uczniowie uczą się siebie nawzajem, a lekcje trzeba „przetrwać”, chyba że jest lubiany i ceniony nauczyciel, wówczas też „dużo się dzieje”. Co to znaczy, że „dużo się dzieje” na lekcjach? Wyjaśniają to tak: • nauczyciel widzi poszczególnego ucznia jako odrębną osobę, • kieruje do niego i tylko do niego konkretny komunikat, chociaż jest to na tle klasy – słucha i stara się zrozumieć wypowiedź każdego ucznia, bez oceniania,
• indywidualne komunikaty łączy w spójną całość, ciekawą w formie i treści dla wszystkich w klasie, • jest zainteresowany tym, co emocjonuje ucz- niów i co aktualnie przeżywają, czyli zna się na ich modzie, wyglądzie, fascynacjach, • rozumie zmienność poglądów, wizerunków i postaw jako eksperymentowanie w budowaniu własnej tożsamości, • towarzyszy każdemu uczniowi w przeżyciach zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, • potrafi przekazać informacje przedmiotowe i wzbudzić motywację do nauki na bazie wza- jemnego zaufania i życzliwości. Z tego opisu jasno wynika, że to właśnie ucz- niowie potrafią najlepiej określić to, co im pomaga w utrzymaniu zdrowia i równowagi emocjonalnej, co wzbudza motywację do aktywności poznawczej i społecznej w życiu szkolnym – akceptacja, zrozu- mienie i życzliwość świata dorosłych.
Zdrowy świat dorosłych jest podstawowym wa- runkiem zdrowia dzieci. ∞
dr Izabela Krauze – doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii. Psycholog rodzinny, terapeuta dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych. W terapii wykorzystuje różne teorie psychologiczne dobierając je indywidualnie do każdej osoby. Pracuje w założo- nym przez siebie Centrum Usług Psychologicznych w Warszawie.
11
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
Środowiskowe zagrożenia zdrowia człowieka – wybrane problemy EWA PYŁKA-GUTOWSKA
Aby być zdrowym, trzeba nauczyć się mądrze żyć.
1. CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE WARUNKUJĄCE ZDROWIE CZŁOWIEKA Życie człowieka, a co za tym idzie – jego stan zdro- wia, są ściśle związane ze środowiskiem zewnętrz- nym. Otaczające nas środowisko obejmuje różno- rodne czynniki działające poza organizmem, które mogą wpływać na niego zarówno pozytywnie, jak i negatywnie. Oddziaływanie to dotyczy nie tylko podstawowych komponentów środowiska natu- ralnego, takich jak powietrze, woda i gleba, ale również specyficznych czynników pochodzenia antropogenicznego – chemicznych, biologicznych i fizycznych. Nadmierna obecność tych czynników zakłóca naturalną strukturę i skład ekosystemów Ziemi. Negatywny wpływ środowiska na człowieka może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia, a w konsekwencji – do przedwczesnej umieralności.
Rysunek 1. Schemat połączeń między środowiskiem zewnętrznym i wewnętrznym człowieka Źródło: A. Jerzmanowski, K. Staroń, C. Korczak, Biologia z higiena i ochroną środowiska, WSiP, Warszawa 1996.
12
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
EWA PYŁKA-GUTOWSKA
2. ZAGROŻENIA ZAKAŹNYMI CZYNNIKAMI BIOLOGICZNYMI
Zdrowie człowieka to stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego i społecznego, który opiera się na równowadze procesów biologicz- nych organizmu w odpowiedzi na czynniki śro- dowiskowe. To dynamiczny stan organizmu, który nieustannie reaguje na zmienne warunki środowiska zewnętrznego. Zdrowie przejawia się w harmonij- nym funkcjonowaniu zarówno ciała, jak i umysłu, a także w zdolności do nawiązywania i utrzymy- wania relacji społecznych. Obejmuje ono trzy pod- stawowe aspekty: zdrowie fizyczne, czyli prawid- łowe funkcjonowanie narządów i układów, zdrowie psychiczne, oznaczające stabilność emocjonalną oraz odporność na stres, oraz zdrowie społeczne, przejawiające się w zdolności do budowania więzi międzyludzkich i pełnienia ról w społeczeństwie. Równowaga organizmu może zostać zachwiana w sytuacji, gdy czynniki zewnętrzne oddziałują nań w sposób nadmierny, zbyt długotrwały lub gdy mechanizmy adaptacyjne ustroju są osłabione. Czynniki te mogą mieć charakter fizyczny (np. tem- peratura, hałas, wibracje, promieniowanie, ciśnie- nie), chemiczny (np. zanieczyszczenie środowiska), biologiczny (np. infekcje wirusowe i bakteryjne) czy psychospołeczny (np. przewlekły stres, presja społeczna, brak wsparcia emocjonalnego). Jeżeli organizm nie jest w stanie skutecznie zaadapto- wać się do tych warunków, dochodzi do zaburze- nia homeostazy, czyli równowagi wewnętrznej, co prowadzi do pojawienia się choroby. Choroba jest więc skutkiem upośledzenia zdol- ności adaptacyjnych organizmu i może przybierać różne formy – od schorzeń somatycznych, takich jak nadciśnienie czy cukrzyca, po zaburzenia psy- chiczne, np. depresję czy nerwicę. Kluczową rolę w utrzymaniu zdrowia odgrywa profilaktyka obej- mująca zdrowy styl życia, odpowiednią dietę, aktyw- ność fizyczną oraz unikanie czynników ryzyka, takich jak palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu czy dłu- gotrwały stres. Współczesna medycyna kładzie duży nacisk na holistyczne podejście do zdrowia, uznając, że dobrostan człowieka jest wynikiem komplekso- wego i integralnego oddziaływania czynników bio- logicznych, psychicznych i społecznych.
Każde zaburzenie równowagi, wynikające z działa- nia czynników biologicznych, może prowadzić do choroby. Wiele chorób wynika z zakażenia (infekcji), czyli wniknięcia i namnażania się drobnoustrojów chorobotwórczych w organizmie. Termin ten odnosi się również do zanieczyszczenia powierzchni ciała, przedmiotów, odzieży, wody, żywności i powietrza. Kluczowe pojęcia związane z zakażeniem to: • wrota zakażenia – miejsce, przez które drobno- ustrój dostaje się do organizmu (np. skóra, jama ustna, narządy płciowe, drogi oddechowe);
• droga zakażenia – sposób, w jaki patogen dostaje się do organizmu, np. w wyniku:
- bezpośredniej styczności z osobą zakażoną lub jej wydzieliną nosowo-gardłową (grypa, odra, ospa, różyczka, gruźlica itp.), - bezpośredniej styczności z zakażonymi zwie- rzętami (np. toksoplazmoza, wścieklizna), - kontaktów seksualnych z osobami zakażonymi (np. kiła, HIV/AIDS, rzeżączka), - spożycia skażonej żywności lub wody (np. salmonelloza, tasiemczyca, glistnica, cholera, gruźlica), - wdychania drobnych aerozoli wytwarzanych podczas kichania lub kaszlu osób zakażonych – droga kropelkowa (np. ospa wietrzna, gruźlica, grypa, COVID-19, świnka, odra, różyczka);
• inne drogi zakażenia:
- przez kontakt z zakażonymi przedmiotami (np. ospa, różyczka, gruźlica), - droga fekalno-oralna (np. owsica), - przez pokąsanie przez zakażone zwierzęta (np. borelioza – kleszcze, malaria – komary, dżuma – pchły, wścieklizna – psy), - poprzez kontakt z zanieczyszczoną glebą (np. laseczki tężca), - przez transfuzję zakażonej krwi lub kontakt z krwią osoby zakażonej (np. wirusowe zapa- lenie wątroby typu B i C, HIV/AIDS).
13
Meritum 1-2 (76/77) 2025 Mazowiecki Kwartalnik Edukacyjny
ŚRODOWISKOWE ZAGROŻENIA ZDROWIA CZŁOWIEKA – WYBRANE PROBLEMY
Tabela 1. Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce w 2024 roku Źródło: Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP (2024)
Szczepienia ochronne
Szczepienia są jednym z najskuteczniejszych spo- sobów zapobiegania chorobom zakaźnym. Szcze- pionka to preparat biologiczny, który ma imitować naturalną infekcję i prowadzić do rozwoju odpor- ności analogicznej do tej, którą organizm uzyskuje w czasie kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem (bakterią lub wirusem). Szczepionki służą do sztucz- nego, a równocześnie czynnego uodparniania organizmu. Zawierają określone antygeny, które po wprowadzeniu do organizmu uodparniają go na zakażenie jednym lub kilkoma drobnoustrojami chorobotwórczymi. Celem działania szczepionki jest indukowanie szybkiej reakcji układu odpornoś- ciowego organizmu przez antygeny drobnoustroju chorobotwórczego w taki sposób, aby w krótkim czasie po zakażeniu zostały wytworzone komór- kowe (limfocyty cytotoksyczne) i humoralne (prze- ciwciała) mechanizmy odpornościowe. Dzięki nim organizm rozwija odporność na konkretne pato- geny, co zmniejsza ryzyko zachorowania i powikłań.
Liczba zachorowań ludności
Jednostka chorobowa
COVID-19
276 114
Ospa wietrzna
153 640
Płonica (szkarlatyna) 48 489 Wirusowe zakażenia jelitowe 41 698 Wirus RSV (pneumowirus) 41 631 Krztusiec 32 430 Borelioza 29 347 Salmonelloza 9 247 Grypa 5 886 WZW B i WZW C
3 562 i 3 585
AIDS
3 474
Kiła
3 028
Profilaktyka chorób zakaźnych
Zapobieganie chorobom i ich zwalczanie wymaga podejmowania działań na wielu poziomach. Klu- czowe znaczenie ma higiena, czyli zbiór zasad i zabiegów mających na celu eliminację czynników chorobotwórczych oraz ochronę zdrowia jednostki i społeczeństwa. Obejmuje to zarówno higienę oso- bistą, jak i higienę otoczenia, żywności oraz wody.
Przykłady szczepionek:
• BCG – przeciwko gruźlicy,
• DTP (DiTePer) – przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi,
Ważnym działaniem profilaktycznym jest prze- cięcie dróg szerzenia się choroby, co obejmuje m.in.:
• szczepienia przeciwko odrze, śwince, różyczce, grypie, pneumokokom, polio, HPV, WZW B i C,
• przestrzeganie zasad higieny osobistej i sanitarnej, • dezynfekcję (niszczenie drobnoustrojów), de- zynsekcję (zwalczanie owadów), deratyzację (zwalczanie gryzoni), • sterylizację sprzętu medycznego i żywności, • kontrolę sanitarną wody i gleby, • nadzór weterynaryjno-sanitarny nad hodowlą zwierząt, • odpowiednią obróbkę termiczną żywności (pasteryzacja, gotowanie, mrożenie, suszenie, wędzenie).
• preparat mRNA przeciw COVID-19 – synte- tyczna szczepionka, w której wykorzystywana jest informacja genetyczna wirusa SARS-CoV-2 (kwas rybonukleinowy mRNA), a nie, jak w przy- padku szczepionek tradycyjnych, osłabiony lub martwy patogen albo odpowiednio przygoto- wany jego fragment białkowy. Ponadto w przy- padku szczepionki mRNA nie jest wymagane wielomiesięczne namnażanie, inaktywacja i ate- nuacja (osłabienie zjadliwości), jak w przypadku szczepionek tradycyjnych.
Page 1 Page 2 Page 3 Page 4 Page 5 Page 6 Page 7 Page 8 Page 9 Page 10 Page 11 Page 12 Page 13 Page 14 Page 15 Page 16 Page 17 Page 18 Page 19 Page 20 Page 21 Page 22 Page 23 Page 24 Page 25 Page 26 Page 27 Page 28 Page 29 Page 30 Page 31 Page 32 Page 33 Page 34 Page 35 Page 36 Page 37 Page 38 Page 39 Page 40 Page 41 Page 42 Page 43 Page 44 Page 45 Page 46 Page 47 Page 48 Page 49 Page 50 Page 51 Page 52 Page 53 Page 54 Page 55 Page 56 Page 57 Page 58 Page 59 Page 60 Page 61 Page 62 Page 63 Page 64 Page 65 Page 66 Page 67 Page 68 Page 69 Page 70 Page 71 Page 72 Page 73 Page 74 Page 75 Page 76 Page 77 Page 78 Page 79 Page 80 Page 81 Page 82 Page 83 Page 84 Page 85 Page 86 Page 87 Page 88 Page 89 Page 90 Page 91 Page 92 Page 93 Page 94 Page 95 Page 96 Page 97 Page 98 Page 99 Page 100 Page 101 Page 102 Page 103 Page 104 Page 105 Page 106 Page 107 Page 108 Page 109 Page 110 Page 111 Page 112 Page 113 Page 114 Page 115 Page 116 Page 117 Page 118 Page 119 Page 120 Page 121 Page 122 Page 123 Page 124 Page 125 Page 126 Page 127 Page 128 Page 129 Page 130 Page 131 Page 132 Page 133 Page 134 Page 135 Page 136 Page 137 Page 138 Page 139 Page 140 Page 141 Page 142 Page 143 Page 144 Page 145 Page 146 Page 147 Page 148 Page 149 Page 150 Page 151 Page 152 Page 153 Page 154 Page 155 Page 156 Page 157 Page 158 Page 159 Page 160 Page 161 Page 162 Page 163 Page 164 Page 165 Page 166 Page 167 Page 168 Page 169 Page 170 Page 171 Page 172 Page 173 Page 174 Page 175 Page 176 Page 177 Page 178 Page 179 Page 180Made with FlippingBook - Online Brochure Maker